محقق مامقانی (قدس سره) متوفای ۱۳۲۳ ه.ق

محقق مامقانی از فقهای بزرگ و متقی شیعه و صاحب تألیفات متعدد است. شیخ عباس قمی درباره‌ی وی چنین آورده است: «الشیخ الاجل الفقیه الورع، الشیخ محمد حسن بن المولی عبدالله المامقانی النجفی، کان من اعاظم علماء الامامیه، مرجعاً للتقلید… اخذ عن العلامه الانصاری و الحاج سید حسین الکوهکمری و الشیخ راضی و الشیخ مهدی آل کاشف الغطاء… توفی فی المحرم سنۀ ۱۳۲۳ عن خمس و ثمانین سنۀ و دفن فی النجف الاشرف فی مقبرۀ المعروفۀ؛ استاد بزرگ و فقیه پرهیزگار، شیخ محمد حسن بن مولی عبدالله مامقانی نجفی از علمای بزرگ شیعه و مرجع تقلید… او از محضر علامه انصاری، کوه کمری، راضی و آل کاشف الغطا بهره‌ی فراوان برد… وی در محرم سال ۱۳۲۳ در ۸۵ سالگی بدرود حیات گفته و در مقبره‌ای که اکنون در نجف اشرف معروف است، به خاک سپرده شد»[۱].

سید عبدالحسین موسوی لاری (قدس سره) متوفای ۱۳۴۲ ه.ق

سید عبدالحسین موسوی لاری در شب جمعه سوم ماه صفر ۱۲۶۴ ق / ۱۸ اسفند ۱۲۶۶ ش دیده به جهان گشود. وی پس از اتمام دوره‌ی مقدماتی و سطح و یادگیری فقه و اصول در ۲۲ سالگی به درجه‌ی اجتهاد نایل شده است. از ایشان حدود چهل اثر به جای مانده که برخی از آنها بدین قرارند: قانون در اتحاد دولت و ملت، قانون مشروطه‌ی مشروعه، هدایت الطالبین، تعلیقات المکاسب در دو جلد، حاشیه بر قوانین الاصول و… وی در روز جمعه چهارم شوال ۱۳۴۲ ق / ۱۵ اردیبهشت ۱۳۰۳ ش به دیار باقی شتاف. مرقد مطهر آن مجاهد بزرگ در شهر جهرم به مقبره‌ی آقا معروف و زیارتگاه پیروان خاندان عصمت و طهارت است.[۱]

فاضل دربندی (قدس سره) متوفای ۱۲۸۶ ه.ق

میرزا آقا دربندی مشهور به فاضل دربندی از فقهای بزرگ این دوره است. شیخ عباس قمی درباره‌ی وی گفته است: «ملا آقا بن عابدبن رمضان علی بن زاهد الشروانی الحائری شیخ فقیه متکلم محقق مدقق، جامع المعقول و المنقول، عارف بالفقه و الاصول کان من تلامذه شریف العلماء و کان له فی حب اهل البیت (ع) سیما سید الشهداء (ع) مقام رفیع و تفسیر احواله من اللطم و البکاء و غیر ذلک من شده مصیبه علی الحسین المظلوم (ع) فی ایام عاشورا مشهور… توفی سنه ۱۲۸۶ فی طهران و نقل الی کربلاء المشرفه و دفن فی الصحن الصغیر متصلاً بقبر السید محمد مهدی بن صاحب الریاض رضوان الله علیهم اجمعین؛ ملا آقا فقیهی بزرگ، متکلم و محققی دقیق، جامع علوم عقلی و نقلی، آشنا به فقه و اصول، از شاگردان شریع العلما و در دوستی اهل بیت مخصوصاً سید الشهداء (ع) دارای مقامی بلند و نقل احوال وی در لطمه و گریه از بزرگی مصیبت وارده بر امام حسین (ع) در روز عاشورا بسیار مشهور است… وی در سال ۱۲۸۶ در تهران بدرود حیات گفت و جنازه‌ی وی به کربلا منتقل و در صحن کوچک حرم متصل به قبر صاحب ریاض دفن گردید»[۱].

شیخ محمدتقی نجفی (قدس سره) (متوفای ۱۳۳۱ هـ .ق)

شیخ محمدتقی نجفی (قدس سره) معروف به «آقا نجفی» از علمای سیاسی دوران قاجاریه است. وی از رهبران طراز اول جنبش تنباکو و نهضت مشروطیت علیه استعمار خارجی و استبداد داخلی است وی از شاگردان مرحوم میرزای شیرازی بزرگ (قدس سره) است و در رساله‌ای تحت عنوان «بحث فی ولایۀ الحاکم الفقیه» به تبیین ارکان ولایت فقیه و نیابت عامه فقهاء در عصر غیبت می‌پردازد.

سیدمحمد آل بحرالعلوم (قدس سره) متوفای ۱۳۲۶ هـ .ق

وی صاحب مجموعه فقهی و ارزشمند «بلغۀ الفقیه» و از اعلام و بزرگان فقهاء در این دوره است او در این کتاب رساله‌ای دارد تحت عنوان «رسالۀ فی الولایات» که در ابتداء آن به بحث ولایت فقیه می‌پردازد و علت اهمیت این بحث را اینگونه توضیح می‌دهد:

حاج آقا رضا همدانی (قدس سره) متوفای ۱۳۲۲ هـ .ق

حاج آقا رضا همدانی (قدس سره) از فقهاء نامدار شیعه و به دقت نظر مشهور است. کتاب ارزشمند او در فقه بنام «مصباح الفقیه» مورد توجه و مراجعه اهل فن می‌باشد.

وی در این کتاب ضمن بحث از سهم امام (ع) (خمس) بمناسبت، از ولایت فقیه بحث می‌کند. به نظر ایشان عمده دلیل ولایت فقیه توقیع شریف می‌باشد.

شیخ مرتضی انصاری(قدس سره) متوفای ۱۲۸۱ هـ .ق

مرحوم شیخ مرتضی انصاری (قدس سره) از بزرگترین فقهاء شیعه در چند صد ساله اخیر است. نسبت او با ۳۵ واسطه به جابر بن عبدالله انصاری می‌رسد. وی بعد از صاحب جواهر به مرجعیت عامه شیعیان رسید. از جهت زهد و تقوی زبانزد خاص و عام و از نظر فقه و اصول او را خاتم الفقهاء و المجتهدین لقب داده‌اند.

صاحب جواهر (قدس سره) متوفای ۱۲۶۶ ه.ق

شیخ محمد حسن نجفی اصفهانی از ارکان علمای امامیه و صاحب بزرگ ترین موسوعه‌ی فقهی شیعه به نام جواهر الکلام است که از مهم ترین منابع و مآخذ فقهی می‌باشد. وی به دلیل موقعیتی که کتاب ارزشمندش در بین فقهای بعد از او پیدا کرد، به شیخ الفقها ملقب شد. صاحب جواهر از معاصران شیخ انصاری است و گروهی معتقدند شیخ به خاطر احترام زیادی که برای ایشان قائل بود، در درسشان حاضر می‌شد و در کتاب مکاسب با احترام خاص و با تعبیر بعض المعاصرین و نظایر آن از او یاد می‌کند[۱].

عبدالفتاح حسینی مراغی (قدس سره) متوفای ۱۲۵۰ ه.ق

وی از علمای معروف قرن سیزدهم بوده که در فقه و حدیث مهارت داشته و مؤلف کتاب العناوین است. در مقدمه‌ی کتاب «العناوین الفقیه» در مورد وی از قول علامه تهرانی در کتاب «الکرام البرره» چنین آمده است: «هو السید المیر عبد الفتاح بن علی الحسینی المراغی فقیه کبیر و عالم جلیل، کان من الاجلاء الاعلام و الحجج العظام هو صاحب (عناوین الاصول) المطبوع الذی الفه من تقریرات بحث استاذیه العلمین الشیخ موسی و الشیخ علی ابنی کاشف الغطاء و قد فرغ منه فی سنۀ ۱۲۴۸ ق و… و معلوم ان وفاته بعد سنۀ ۱۲۴۶ و عنونه المیرزا المدرس الخیابانی فی ریحانۀ الادب و أرخ وفاته فی سنۀ ۱۲۵۰»[۱]. صاحب عناوین همچنین به روایت «العلما امناء الرسل» نیز برای اثبات عمومیت ولایت عالمان اشاره کرده و می‌گوید: «ان کونه امیناً علی الاطلاق او امیناً للرسل لیس معناه الا رجوع امور الرعیۀ الیهم و هذا معنی الولایۀ»[۲]. اینکه عالمان، امینان هستند به صورت مطلق یا امین پیامبرانند، معنایش این است که تمام امور مردم به آنها راجع بوده و این همان معنای ولایت است.

ملا احمد نراقی (قدس سره) متوفای ۱۲۴۵ ه.ق

ملا احمد نراقی از فقهای بزرگ شیعه و از اساتید شیخ مرتضی انصاری و از شاگردان سید بحرالعلوم(ع)، شیخ جعفر کاشف الغطا و پدرش محمد مهدی نراقی بود. بهترین دلیل بر مقام شایسته‌ی علمی ملا احمد نراقی حضور شیخ مرتضی انصاری در کلاس درس وی دانسته شده است.

ملا احمد نراقی را به حق باید نقطه‌ی عطفی در تاریخ فقه سیاسی شیعه دانست. وی مباحث فقه حکومتی را انسجام ویژه‌ای بخشیده و مسائل پراکنده‌ی مطرح شده در این زمینه توسط فقهای پیشین را تمرکز و سازماندهی می‌نماید. اینکه برخی نقطه‌ی شروع مباحث ولایت فقیه را از زمان نراقی و بعد از آن می‌دانند، به دلیل نقش انکارناپذیر وی در طرح مباحث و شیوه‌ی نوین و تحول آفرینش در ارائه‌ی آنها می‌باشد.