شیخ مرتضی انصاری(قدس سره) متوفای ۱۲۸۱ هـ .ق

مرحوم شیخ مرتضی انصاری (قدس سره) از بزرگترین فقهاء شیعه در چند صد ساله اخیر است. نسبت او با ۳۵ واسطه به جابر بن عبدالله انصاری می‌رسد. وی بعد از صاحب جواهر به مرجعیت عامه شیعیان رسید. از جهت زهد و تقوی زبانزد خاص و عام و از نظر فقه و اصول او را خاتم الفقهاء و المجتهدین لقب داده‌اند.

صاحب جواهر (قدس سره) متوفای ۱۲۶۶ ه.ق

شیخ محمد حسن نجفی اصفهانی از ارکان علمای امامیه و صاحب بزرگ ترین موسوعه‌ی فقهی شیعه به نام جواهر الکلام است که از مهم ترین منابع و مآخذ فقهی می‌باشد. وی به دلیل موقعیتی که کتاب ارزشمندش در بین فقهای بعد از او پیدا کرد، به شیخ الفقها ملقب شد. صاحب جواهر از معاصران شیخ انصاری است و گروهی معتقدند شیخ به خاطر احترام زیادی که برای ایشان قائل بود، در درسشان حاضر می‌شد و در کتاب مکاسب با احترام خاص و با تعبیر بعض المعاصرین و نظایر آن از او یاد می‌کند[۱].

عبدالفتاح حسینی مراغی (قدس سره) متوفای ۱۲۵۰ ه.ق

وی از علمای معروف قرن سیزدهم بوده که در فقه و حدیث مهارت داشته و مؤلف کتاب العناوین است. در مقدمه‌ی کتاب «العناوین الفقیه» در مورد وی از قول علامه تهرانی در کتاب «الکرام البرره» چنین آمده است: «هو السید المیر عبد الفتاح بن علی الحسینی المراغی فقیه کبیر و عالم جلیل، کان من الاجلاء الاعلام و الحجج العظام هو صاحب (عناوین الاصول) المطبوع الذی الفه من تقریرات بحث استاذیه العلمین الشیخ موسی و الشیخ علی ابنی کاشف الغطاء و قد فرغ منه فی سنۀ ۱۲۴۸ ق و… و معلوم ان وفاته بعد سنۀ ۱۲۴۶ و عنونه المیرزا المدرس الخیابانی فی ریحانۀ الادب و أرخ وفاته فی سنۀ ۱۲۵۰»[۱]. صاحب عناوین همچنین به روایت «العلما امناء الرسل» نیز برای اثبات عمومیت ولایت عالمان اشاره کرده و می‌گوید: «ان کونه امیناً علی الاطلاق او امیناً للرسل لیس معناه الا رجوع امور الرعیۀ الیهم و هذا معنی الولایۀ»[۲]. اینکه عالمان، امینان هستند به صورت مطلق یا امین پیامبرانند، معنایش این است که تمام امور مردم به آنها راجع بوده و این همان معنای ولایت است.

ملا احمد نراقی (قدس سره) متوفای ۱۲۴۵ ه.ق

ملا احمد نراقی از فقهای بزرگ شیعه و از اساتید شیخ مرتضی انصاری و از شاگردان سید بحرالعلوم(ع)، شیخ جعفر کاشف الغطا و پدرش محمد مهدی نراقی بود. بهترین دلیل بر مقام شایسته‌ی علمی ملا احمد نراقی حضور شیخ مرتضی انصاری در کلاس درس وی دانسته شده است.

ملا احمد نراقی را به حق باید نقطه‌ی عطفی در تاریخ فقه سیاسی شیعه دانست. وی مباحث فقه حکومتی را انسجام ویژه‌ای بخشیده و مسائل پراکنده‌ی مطرح شده در این زمینه توسط فقهای پیشین را تمرکز و سازماندهی می‌نماید. اینکه برخی نقطه‌ی شروع مباحث ولایت فقیه را از زمان نراقی و بعد از آن می‌دانند، به دلیل نقش انکارناپذیر وی در طرح مباحث و شیوه‌ی نوین و تحول آفرینش در ارائه‌ی آنها می‌باشد.

میرزای قمی (قدس سره) متوفای ۱۲۳۱ هـ .ق

میرزا ابوالقاسم گیلانی (قدس سره)، مشهور به «میرزای قمی» و «صاحب قوانین» یکی از شاگردان علامه وحید بهبهانی (قدس سره) به اصفهان و بعد از مدتی به قم می‌آید و تا آخرین لحظات حیات با برکتش در قم اقامت داشته است.

آثار مهم ایشان «قوانین الاصول»، «جامع الشتات» و «غنائم الایام» است که در قم تألیف کرده‌اند.

ایشان در بحث ولایت فقیه به نکات جالب و ارزنده‌ای اشاره می‌کنند.

صاحب ریاض (قدس سره) متوفای ۱۲۳۱ هـ .ق

وی از شاگردان ممتاز وحید بهبهانی (قدس سره) و خواهرزاده او همچنین از شاگردان محدث بحرانی (قدس سره) می‌باشد. او در علم فقه و اصول به دقت نظر و تعمق و تحقیق مشهور است.

بیش از ۲۰ رساله و کتاب فقهی از او به یادگار مانده که معروف‌ترین آنها کتاب شریف «ریاض المسائل» می‌باشد که شرح مبسوطی است بر «مختصر النافع» محقق حلی (قدس سره) و به واسطه همین کتاب به صاحب ریاض مشهور شده است.

شیخ جعفر کاشف الغطا (قدس سره) متوفای ۱۲۲۶ ه.ق

از عالمان برجسته و نام آور شیعه در قرن دوازدهم و سیزدهم، شیخ جعفر کاشف الغطا است. شیخ جعفر کبیر به سبب یکی از تألیفات مهم و ماندگارش به نام کشف الغطاء در فقه، به کاشف الغطا معروف شد و این لقب در خاندان و نوادگانش ادامه یافت. وی در سال ۱۱۵۶ قمری در نجف اشرف متولد و در سال ۱۲۲۶ ق در همان جا درگذشت.

صاحب مفتاح الکرامه (قدس سره) متوفای ۱۲۲۶ هـ .ق

سیدجواد عاملی (قدس سره) صاحب کتاب ارزشمند مفتاح الکرامه و از شاگردان برجسته محقق بهبهانی است. وی که تسلط ویژه‌ای بر آراء فقهاء شیعه دارد، فقیه را نایب و منصوب از سوی امام زمان (عج) می‌داند. او در اثبات ولایت فقیه می‌فرماید:

محقق بحرانی (قدس سره) متوفای ۱۱۸۶ هـ .ق

وی صاحب موسوعه ارزشمند فقهی «الحدائق الناظره» است که در نوع خود کتابی کم نظیر است. ایشان مدت ۲۰ سال در کربلا بر کرسی تدریس و زعامت دینی تکیه زد و ر این مدت شاگردانی چون میرزای قمی (قدس سره)، سید مهدی بحرالعلوم (قدس سره)، سیدعلی طباطبائی(قدس سره) (صاحب ریاض)، مولی احمد نراقی (قدس سره) و میرزای شهرستانی (قدس سره) را تربیت کرد. او در ابتداء دارای «مسلک اخباری» بود اما تحت تأثیر علامه وحید بهبهانی (قدس سره) و تقوی و خلوص کم نظیرش و حس حقیقت جویی که در وجود او بود روی به سوی «اتجاه اصولی» آورد. با بررسی موسوعه عظیم فقهی ایشان به مواردی چند از شئون و اختیارات «ولی فقیه» اشاره می‌کنیم:

وحید بهبهانی (قدس سره) متوفای ۱۲۰۸ ه.ق

«مولی محمد باقر بن محمد اکمل استاد بزرگ و معلم انسان، محقق و مدقق از ارکان طایفه‌ی شیعه… تولد وی در اصفهان در سال ۱۱۱۸ بود… پس از اقامتی کوتاه در بهبهان به کربلا مهاجرت کرد و در آنجا به نشر دانش پرداخت و نزدیک به شصت کتاب نیز تألیف کرد…. وی در سال ۱۲۰۸ در کربلا بدرود حیات گفت»[۱].

وحید بهبهانی نیز همچون بسیاری از اندیشمندان اسلامی وجود حکومت را در جامعه جهت تدبیر امور مردم امری ضروری می‌داند که اختصاص به عصر خاصی ندارد و این نیاز به حکومت در همه حال ثابت و پابرجا است. به نظر او یکی از دلایل این ضرورت، سرو سامان دادن و نظم بخشیدن به امور معاش بندگان است. عقل انسان حکم می‌کند که معاش و معاد مردم در بلاد به گونه‌ای که بر وفق عدالت و حکمت بوده و موجب نجات شهروندان از ضررهای ذاتیه‌ی افعال خود و دیگران و فتنه و فساد باشد، بدون وجود رئیس فراهم نمی‌شود[۲].