خواجه نصیرالدین طوسی (قدس سره) متوفای ۶۷۲ه.ق

خواجه طوسی، فیلسوف محقق، معلم انسان و از داناترین مردم زمان خود بود. وی در ۱۱ جمادی الاولی سال ۵۹۷ در طوس متولد شد و در همان جا رشد کرد و لذا به طوسی مشهور شد و اصل وی از جهرود از نواحی قم به نام وشاره (بر وزن عباره) است. ایشان در روز عید غدیر سال ۶۷۲ بدرود حیات گفت و در جوار امامین کاظمین در مکانی که برای ناصر عباسی آماده شده بود (و در آنجا دفن نشد) به خاک سپرده شد^[۱].

از دیدگاه خواجه، در سیاست مبتنی بر شرع، جامعه به سوی غایات مهم و هدفمند سوق داده می‌شود. در این صورت نفس انسانی، ظرفیت بیشتری برای برخورداری از فیض علوی پیدا می‌کند و به سوی کمالات متعالی مورد نظر رهنمون می‌گردد. در این مرحله، حاکم و سائس کسی است که دارای تأییدات الهی بوده و واضع قوانینی می‌باشد که مفید انتظام بخشیدن به امور دنیوی و اخروی مردم و تفکیک حوزه‌های آنها از هم و معرفت به آنها است: «و النبی هو الشخص المؤید بالتأیید الالهی الواضع للشرایع و الاحکام التی یفید انتظام امور الناس فی معاشهم و معادهم بحسب الاجتماع و الانفراد اذا اطاعوه…»^[۲].

خواجه حوزه‌های سیاست را شامل سیاست نفس، سیاست منزل و سیاست جامعه می‌داند. وی در تبیین حوزه‌ی سوم یعنی سیاست جامعه می‌گوید: شهر و مدینه را افراد بسیار مختلف در جهات گوناگون با انگیزه‌های بسیار متفاوت تشکیل داده و ایجاد می‌کنند که اگر تدبیر مناسب در چنین اجتماعی نباشد، تقابل و تعارض انگیزه ها به هرج و مرج و ظلم و تعدی منجر می‌شود. لازمه‌ی تدبیر و سیاست در پیشگیری چنین نابسامانی هایی سه چیز است: ۱ـ ناموس (قانون)، ۲ـ حاکم (دولت)، ۳ـ دینار (قدرت مالی)^[۳]. به نظر وی حاکم کسی یا نهادی است که از قانون (کلیات و جزئیات آن) شناخت کافی دارد و واجد قدرت فائقه و ابزارهای لازم اجرایی و غیر اجرایی آن برای اجرای قانون است. چنین فردی ابزار دینار را به خدمت می‌گیرد و قانون را به منظور استقرار و گسترش آن اجرا می‌کند و روابط افراد را در قالب آن تنظیم نموده و صناعات و حِرَف را ساماندهی می‌کند^[۴]. وی معتقد است قوام جوامع به سلطان، حاکم و دولت است و قوام دولت یا حاکم به سیاست: « قوام مدن به ملک بود و قوام ملک به سیاست»^[۵].

در جهان بینی الهی و سیاست مبتنی بر شرع، حاکم یک جامعه وظیفه‌ی هدایت افراد جامعه از نقصان به کمال را بر عهده دارد. بنابراین پس از اینکه معلوم گشت وجود سیاست و حکومت در جامعه امری انکارناپذیر بوده و ضرورت آن به اثبات رسید، می‌توان گفت که وجود حاکم و سائس و رئیس نیز از همان ضرورت برخوردار است.

[۱] . عباس القمی، الکنی و الالقاب، ج۳، صص ۲۵۰ ـ ۲۵۲٫

[۲] . نصیرالدین طوسی، مصارع المصارع، تحقیق حسن المعزی، قم، کتابخانه‌ی آیت الله مرعشی، ۱۴۰۵ ق، ص ۲۰۱٫

[۳] . همو، اخلاق ناصری، ص ۲۵۲٫

[۴] . همان.

[۵] . همان، ص ۳۰۹٫