ابی الصلاح حلبی (قدس سره) متوفای۴۴۷ ه.ج

تقی الدین حلبی، فقیه بزرگ، محدث و مفسر، از شاگردان سیدمرتضی و شیخ طوسی بود که در سال ۳۷۴ متولد و در سال ۴۴۷ قمری بدرود حیات گفت.^[۱]

وی در کتاب الکافی به مسائلی از قبیل لزوم و عدم لزوم دولت و ریاست حاکمه برای جامعه، شرایط امام امت و اوصافش، شرایط نایب امام و اوصافش، زکات، خمس، انفال، غنایم، فسق و احکام فساق، حدود و تعزیرات، قاضی، شرایط و اوصاف او، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، نماز جمعه، عیدین و… پرداخته است. وی در بسیاری از این موارد، به مسائل فقه حکومتی اسلام پرداخته و فتوا صادر نموده است. ایشان همچنین در فصلی خاص با عنوان «فصل فی تنفیذ الاحکام» به این مباحث می‌پردازد.

ضرورت و عدم ضرورت دولت در جامعه

حلبی در مبحث امامت کتاب الکافی، به لزوم و عدم لزوم دولت در جامعه اشاره کرده و این بحث را دارای اولویت بیشتری برای ارائه می‌داند. وی در ابتدا به ضرورت اصل ریاست و حکومت در میان مردم پرداخته و آن را به اثبات می‌رساند، آنگاه به اثبات رهبری امام معصوم می‌پردازد. او معتقد است هر نوع حاکمیت و امامتی در جامعه باید به نظارت و اذن معصوم منتهی گردد^[۲].

در اندیشه‌ی حلبی، سیاست، معنای خاصی دارد و تبیین خاص وی از سیاست، تأثیر عمیقی در برداشت فقهای بعدی از این واژه داشته است. وی سیاست را به تربیت و استصلاح مردم و تدبیر امور اجتماعی آنها تعبیر می‌کند. حلبی مصادیق امور سیاسی را ایجاد امنیت و آسایش برای مردم جامعه، دخل و تصرف در انواع معیشت آنها، جلوگیری از ظلم و فساد فاسدان، جنگ و جهاد با ستمگران و نیز اصلاح امور دینی مردم از طریق فراهم ساختن زمینه‌ی انجام افعال نیکو و ترک افعال قبیح می‌داند.^[۳] از نظر حلبی تنها کسانی می‌توانند رهبر و رئیس یک حکومت شوند که به سیاست به معنایی که گفته شد، علم داشته باشند: «و لابد من کونه اعلمهم بالسیاسۀ لکونه اماماً فیها»^[۴].

«باید رئیس جامعه یا معصوم باشد و یا به اذن و نظارت معصوم منتهی گردد. چون دلیل اینکه وجود رئیس در جامعه ضروری میباشد این است که ریاست لطفی از جانب خداوند برای انجام کار نیک و ترک کار زشت است^[۵]»^[۶]. از آنجا که مکلفین و مرئوسین معصوم نیستند، برای تحقق لطف خداوندی عصمت رئیس جامعه ضروری است. زیرا در غیر اینصورت، یا مکلفینی خواهیم داشت که معصوم نیستند و در عین حال رئیسی بر آنها حاکم نیست و این اخلال در واجب خداوندی است و یا اینکه هر رئیسی دارای رئیس دیگری خواهد بود و این امر تا بی‌نهایت ادامه خواهد داشت که این نیز امری فاسد و محال است.

در نهایت آنچه درباره‌ی اندیشه‌ی سیاسی حلبی می‌توان گفت، این است که با توجه به اصلی که حلبی عنوان کرد که تمام ولایات باید به معصوم و یا اذن و نظارت معصوم منتهی گردد و با عنایت به اینکه این اذن از جانب معصوم برای فقهای جامع‌الشرایط صادر شده است، بنابراین وی خواهان استقرار حکومت عدل با امامت

معصوم و یا نایب او که به نحوی حکومت و ریاستش به ریاست معصوم منتهی می‌شود، می‌باشد.

[۱] . ابوالصلاح حلبی، الکافی فی الفقه، تحقیق رضا استادی، اصفهان، مکتبه‌ی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۴۰۳ ق، مقدمه، ص ۸، به نقل از ابن حجر، لسان المیزان، ج۲، ص ۷۱٫

[۲] . ابوالصلاح حلبی، الکافی فی الفقه، تحقیق رضا استادی، ص ۱۵۰٫

[۳] . ابوالصلاح حلبی، تقریب المعارف، تحقیق فارس حسون، ناشر: محقق، ۱۳۷۵ ش، ص ۱۴۹٫

[۴] . ابوالصلاح حلبی، الکافی، صص ۸۹ ـ ۹۰٫

[۵] . و یعلق هذا اللطف بکون المرؤوس غیر معصوم فوجب لذلک عصمۀ الرئیس او من ینتهی الیه الرئاسات

[۶] . ابوالصلاح حلبی، الکافی، ص ۸۸٫