مسلمانها از همان صدر اسلام با دو مسئله اساسی روبرو بوده اند: یکی غیبت پیامبر و عدم حضور ایشان در بسیاری از شهرها و دیگری نیاز مبرم به احکام و دستورات سیاسی و فردی. بنابراین به افرادی نیاز داشته اند که بتوانند دستورات را برای آنها تبیین نمایند، در میان آنها قضاوت نمایند و یا بعضا امور سیاسی اجتماعی آنها را سر و سامان بخشند، این مسئله در دوران ائمه معصومین نیز وجود داشته که تعیین فقهایی خاص را می طلبیده است.

انقلاب یا ارتجاع سیاسی

رشته ای از حرکتهای سیاسی که به دنبال تجمع در سالن سرپوشیده «بنی ساعده» (۱) در سال یازدهم هجری پدیدار شد و در سراسر سده های اول ادامه داشت را باید به عنوان مهمترین عامل در پیدایش نظریه ولایت فقهاء بر جامعه به شمار آورد. اکثریت مسلمانان در این دوره با این اعتقاد که کتاب خدا برای بیان احکام، کافی است،  به اهل بیت «ع » توجهی نکردند در صورتی که پیامبر آنها را دو عنصر جدا ناشدنی نامیده و به مسلمانان توصیه نموده بود که به هر دو تمسک کنند تا نجات یابند.

تاثیر این حرکتهای سیاسی بر بسیاری از اندیشه ها، بس سترگ بوده و پیامدهای منفی بسیارداشته است؛ بنابراین آنچه توجه نخستین نظریه پردازان «ولایت فقهاء» را به خود جلب کرد پیامدهای منفی این دگرگونیها و تاثیرات بود. این اندیشمندان از انحراف ناشی از جریانات مزبور به ویژه در شهر پیامبر بسیار متاثر شده بودند. آرزوی بازگرداندن «ولایت»، «امارت» وحکومت به «صراط اصلی»، مایه وحدت همه این اندیشمندان بود. آنها که برجسته بودند در این دوره خواستار بازگشت به دستور خدا و پیامبراسلام بودند، اما در مقابل، بودند افرادی که این دگرگونی را امکان ناپذیر می دانستند و بر آنچه پیامبر بر آن تاکید ورزیده بود چشم پوشیدند.

بنابراین فقهاء و محدثین بزرگ آن دوره که به «قاری» معروف می شدند در صدد ایجاد پایه های نوین یک «نهاد» پایدار در جامعه ای شدند که دستخوش آشوب گشته بود. توجه به این «نهاد» هنوز هم به عنوان یکی از نگرانیهای عمده بسیاری از اندیشمندان و نظریه پردازان گوناگون ولایت فقیه، پابرجاست.

منزل ارقم،(۲) خانه امن مسلمانان در مکه، نخستین «مدرسه » فقهی به شمار می رفت که همه روزه مسلمانها به طور پنهانی در آن گرد می آمدند، دانش زندگی و حقوق فردی و اجتماعی را از زبان پیامبر نور می شنیدند، و به آنها عمل نموده، دیگران را در جریان افکار، رفتار و گفتار پیامبر می گذاشتند.

همین جریان در زمان جانشینان آن حضرت نیز ادامه یافت و فقهایی همچون سلمان، عماریاسر، ابوذر غفاری، ابورافع، ابی ابن کعب، حذیفه یمانی، ابودرداء، ابوسعید خدری، عبدالله بن عباس و قثم بن عباس و…در بسیاری از مسائل مرجع مسلمانان قرار می گرفتند.

 -------------

۱٫سقیفه بنی ساعده، متعلق به طایفه بنو ساعده بن کعب بن خزرج بود و در نزدیکی مسجد النبی قرار داشت. و از شهرت تاریخی برخوردار بود. گفتنی است شهرت اصلی‌اش، به دلیل وقوع رخداد تاریخی بیعت ابوبکر در آن است.

۲٫ ارقم، هفتمین شخصی بود که اسلام را پذیرفت. خانه او در کنار کوه صفا قرار داشت و محل امنی برای مسلمانان محسوب می شد. درنقلی آمده است که زمانی چهل مرد و بیش از ده زن در آنجا مخفی شده بودند
به هر روی رسول خدا(صلی الله علیه وآله) در سال چهارم بعثت همراه یارانش در آنجا بسر می برد و کسانی که قصد مسلمان شدن داشتند، به آنجا، نزد آن حضرت هدایت می شدند.