بسم الله الرحمن الرحیم

فصل هجدهم: شبهات رایج

شبهة دوم: تزیینی بودن نقش مردم در حکومت اسلامی

شماره 3

2-4-2-3-1. تحقّق عدالت

پیامبر اکرم نظامی را به وجود آورد که خطوط اصلی آن چند چیز بود.

... خط اصلی دوم، عدالت مطلق و بی اغماض بود، عدالت در قضاوت، عدالت در برخورداری‏های عمومی و نه خصوصی ـ چیزهایی که متعلق به همه مردم است و باید بین آنها با عدالت تقسیم بشود ـ عدالت در اجرای حدود الهی، عدالت در مناصب و مسئولیت دهی و مسئولیت پذیری. البته عدالت، غیر از مساوات است، اشتباه نشود.      

گاهی مساوات، ظلم است. عدالت، یعنی هر چیزی را به جای خود گذاشتن و به هر کسی حق او را دادن. او عدل مطلق و بی اغماض بود. در زمان پیامبر، هیچ کس در جامعه اسلامی از چارچوب عدالت خارج نبود.[195]

عدالت اجتماعى... یک امر اجتماعى محض و مربوط به حکومت، سیاست و شیوة فرمانروایى در جامعه است.[196]

حاکم اسلامى در قبال مسائل مهم جامعه، در مقابل فقر مردم، در مقابل تبعیض و شکاف‏هاى اجتماعى، در مقابل اخلاق و معنویت مردم، در قبال حفظ استقلال کشور و حفظ آزادى مردم ـ در آن حدودى که اسلام مقرر کرده‎است ـ مسئول است. اینها مسئولیت‏هاست و چون اسلام این را خواسته و این به مردم تعلیم داده شده‎است و مردم ما به اسلام اعتقاد دارند، لذا توقعشان از مسئولان امر در کشور در هر رده‌اى این است که به این مسئولیت‏ها عمل کنند و آنچه را که به عنوان وظیفه بر عهدة آنهاست، انجام دهند. کارآمدى حکومت به این معناست. اگر مردم این کارآمدى را در مسئولان کشور مشاهده کنند، اعتقادشان به‎ آنها و به نظام اسلامى و اسلام روزبه‌روز بیشتر خواهد شد. دشمنان اسلام و بلندگوهاى تبلیغاتى دنیا به‌طور دائم این را تکرار مى‌کنند که مردم با اسلام و نظام اسلامى مشکل دارند؛ در حالى‌که مردم خودشان این نظام اسلامى را به‌وجود آوردند و خودشان تا امروز آن را حفظ کرده‌اند. مردم با نظام اسلامى هیچ مشکلى ندارند؛ آنها با تبعیض و فقر و فساد و عدم رعایت ضوابط در بخشى از تشکیلات ادارى کشور در خصوص مدیران جامعه مشکل دارند. مردم با افراد مشکل دارند، نه با نظام اسلامى.[197]

عزیزان من! تلاش ما حکومت حق و عدل است؛ تلاش براى ایجاد عدالت است. شاید در اسلام در مورد مسائل اجتماعى، هیچ چیز به قدر عدالت، مورد توجه قرار نگرفته ‎است. شما ببینید در مورد ظهور حضرت بقیةالله‌الاعظم (ارواحنافداه ‌و عجل‌الله‌فرجه)، در بیشتر روایات و ادعیه و زیاراتى که دربارة آن بزرگوار است و اسمى از آن بزرگوار است، به دنبال مسألة ظهور و قیام آن حضرت، «یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْما»[198] هست. خدا به وسیلة او، زمین را پر از قسط و عدل مى‌کند. البته خدا به وسیلة امام زمان، زمین را از دین خودش هم پر مى‌کند؛ اما آن چیزى که در دعا و زیارت و روایت گفته مى‌شود، «یملأ الارض به‎ الدین، دین الحق» نیست ـ مگر در بعضى از جاها که تعبیراتى هست ـ متعلق «یملأ»، قسط و عدل، عدالت، دادگرى و انصاف است. چرا؟ چون بشر بیشتر از همه چیز، از ظلم و بیدادگرى رنج مى‌برد. این حکومت در راه عدالت حرکت کرده و در راه عدالت هم حرکت مى‌کند؛ قوامش هم به عدالت است.[199]

هدف پیامبران، اقامة قسط است: «لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ».[200] اصلاً پیامبران آمدند تا اقامة قسط کنند. البته، اقامة قسط یک منزل در راه ‎است و هدف نهایى نیست؛ لیکن آنها که‎ آمدند، کار اولشان این است که اقامة قسط کنند و مردم را از شر ظلم و جور طاغیان و ظالمان نجات دهند.[201]

عدالت خواستة یک جماعت خاصى از مردم یا اهل یک کشور و اهل یک ملت نیست؛ عدالت خواستة طبیعى و تاریخى همة آحاد بشر در طول تاریخ بشریت است. همان چیزى است که بشر تشنة آن است و جز در حکومت انبیاء عظام الهى ـ آنهایى که به حکومت رسیدند ـ یا اولیاء برجسته مثل امیرالمؤمنین، عدالت به معناى واقعى کلمه ‎اجرا نشده‎است.[202]

حکومت معنایش چیست؟ حکومت معنایش این است که انسان حقى را احقاق کند؛ عدل را بر پا بدارد. امیرالمؤمنین (علیه‌الصلاه‏والسلام) در آن صحبتى که معروف است و همه شنیده‌اید، فرمودند این حکومت به قدر این کفش یا بند این کفش براى من ارزش ندارد. بعد فرمودند: «إِلَّا أَنْ أُقِیمَ حَقّاً أَوْ أَدْفَعَ بَاطِلا»[203] مگر اینکه حقى را اقامه کنم. در این راه انسان هر چه بکشد و هر چه زحمت تحمل کند و هر چه اضافه کار کند و هر چه شب بى‌خوابى بکشد و هر چه از آن امکاناتى که به‌طور معمول افراد جامعه دارند، محروم بماند، حقش است، جا دارد و انسان در این صورت، ضرر نکرده‎است. باز از امیرالمؤمنین (علیه‌الصلاه‏والسلام) نقل شده‎است که در یکى از خطبه‌ها مى‌فرماید: حاضرم ـ مضمون این است ـ در راه ‎اینکه ‎اقامة حقى کنم و ابطال باطلى کنم، بر روى خارهاى سخت کشانده شوم. به‌هرحال، این آن چیزى است که مبناى کار ماست و باید به‎ آن توجه داشته باشید.[204]

   استعمارگران به دست عمّال سیاسى خود، که بر مردم مسلّط شده‏اند، نظامات اقتصادى ظالمانه‏اى را تحمیل کرده‏اند؛ و بر اثر آن مردم به دو دسته تقسیم شده‏اند: ظالم و مظلوم. در یک طرف، صدها میلیون مسلمان گرسنه و محروم از بهداشت و فرهنگ قرار گرفته‎است. و در طرف دیگر، اقلیت‏هایى از افراد ثروتمند و صاحب قدرت سیاسى، که عیاش و هرزه گرد و فاسدند. مردم گرسنه و محروم کوشش مى‏کنند که خود را از ظلم حکام غارتگر نجات بدهند، تا زندگى بهترى پیدا کنند، و این کوشش ادامه دارد؛ لکن اقلیت‏هاى حاکم و دستگاه‏هاى حکومتى جائر مانع آنهاست. ما وظیفه داریم مردم مظلوم و محروم را نجات دهیم. ما وظیفه داریم پشتیبان مظلومین و دشمن ظالمین باشیم. همین وظیفه است که امیرالمؤمنین (علیه‏السلام) در وصیت معروف به دو فرزند بزرگوارش تذکر مى‏دهد و مى‏فرماید: «وَ کُونَا لِلظَّالِمِ خَصْماً وَ لِلْمَظْلُومِ عَوْنا.»[205] علماى اسلام موظفند با انحصارطلبى و استفاده‏هاى نامشروع ستمگران مبارزه کنند؛ و نگذارند عده کثیرى گرسنه و محروم باشند، و در کنار آنها ستمگران غارتگر و حرام‏خوار در ناز و نعمت به سر ببرند. امیرالمؤمنین (علیه‏السلام) مى‏فرماید: من حکومت را به این علت قبول کردم که خداوند تبارک و تعالى از علماى اسلام تعهد گرفته و آنها را ملزم کرده که در مقابل پرخورى و غارتگرى ستمگران و گرسنگى و محرومیت ستمدیدگان ساکت ننشینند و بیکار نایستند: «أما وَ الَّذی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ، لَوْ لا حُضُورُ الْحاضِرِ وَ قِیامُ الْحُجَّةِ بِوُجُودِ النّاصِرِ وَ ما أَخَذَ اللَّهُ عَلَى الْعُلَماءِ أَنْ لا یُقارُّوا عَلى کِظَّةِ ظالِمٍ وَ لا سَغَبِ مَظْلُومٍ، لأَلْقَیْتُ حَبْلَها عَلى غارِبِها وَ لَسَقَیْتُ آخِرَها بِکَأْسِ أَوَّلِها؛ وَ لَأَلْفَیْتُمْ دُنْیاکُمْ هذِه ازْهَدَ عِنْدى مِنْ عَفْطَةِ عَنْزٍ»؛[206] سوگند به آنکه بذر را بشکافت و جان را بیافرید، اگر حضور یافتن بیعت کنندگان نبود و حجت بر لزوم تصدى من با وجود یافتن نیروى مددکار تمام نمى‏شد، و اگر نبود که خدا از علماى اسلام پیمان گرفته که بر پرخورى و غارتگرى ستمگران و گرسنگى جانکاه و محرومیت ستمدیدگان خاموش نمانند، زمام حکومت را رها مى‏ساختم و از پى آن نمى‏گشتم. و دیدید که این دنیاتان و مقام دنیایى‏تان، در نظرم از نمى که از عطسه بزى بیرون مى‏پرد، ناچیزتر است.

امروز چطور مى‏توانیم ساکت و بیکار بنشینیم و ببینیم عده‏اى خائن و حرامخوار و عامل بیگانه به کمک اجانب و به زور سرنیزه ثروت و دسترنج صدها میلیون مسلمان را تصاحب کرده‏اند و نمى‏گذارند از حداقل نعمت‏ها استفاده کنند؟ وظیفه علماى اسلام و همه مسلمانان است که به این وضع ظالمانه خاتمه بدهند؛ و در این راه، که راه سعادت صدها میلیون انسان است، حکومت‏هاى ظالم را سرنگون کنند، و حکومت اسلامى تشکیل دهند.[207]

v    آیت الله جوادی آملی ریشه های قرآنی این بحث را تشریح می فرمایند:

«قرآن کریم حضرت داود پیامبر(علیه‏السلام) را به عنوان مجاهد نستوه و رهبر انقلاب و زمامدار عصر خویش معرفى نمود؛ «وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوت‏»[208] و او را از کتابى به نام «زبور» برخوردار مى‏داند؛ «وَ آتَیْنا داوُدَ زَبُوراً»[209] وى را پیشواى اهل تسبیح دانسته، کوه‏ها و پرندگان را همنوا با او، تسبیح‏گوى خدا مى‏شمارد؛ «وَ سَخَّرْنا مَعَ داوُدَ الْجِبالَ یُسَبِّحْنَ وَ الطَّیْر»[210] و او را همچون پسرش، حضرت سلیمان(علیه‏السلام)، از علم خاص الهى متنعم مى‏داند؛ «وَ لَقَدْ آتَیْنا داوُدَ وَ سُلَیْمانَ عِلْما»[211] و از منطق و زبان پرندگان آگاه مى‏شمارد؛ «وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ وَ قالَ یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْر»[212] و او را صاحب قدرت معنوى، و اهل «اوب‏» و رجوع مکرر به درگاه خدا معرفى مى‏نماید؛ «وَ اذْکُرْ عَبْدَنا داوُدَ ذَا الْأَیْدِ إِنَّهُ أَوَّاب‏‏».[213] خداى سبحان، آنگاه که وى را به اوصاف راستین خلیفة‏اللهى ستود و کمال‏هاى انسان نورانى را براى او اثبات نمود، فرمود: «یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَق‏‏»؛[214] یعنى اى داود! ما تو را خلیفه خود در زمین قرار دادیم؛ پس در میان مردم بر اساس حق حکومت کن. از این کریمه روشن مى‏شود که رهبر جامعه اسلامى که نمونه سالکان کوى کمال مى‏باشد، خلیفه خداست و خود به مقام منیع خلافت الهى نائل مى‏گردد و آنگاه حکومت اسلامى را تشکیل مى‏دهد و حاکمیت قانون خدا را تحقق مى‏بخشد و از فروع آن مقام، «به عدل و داد حکم نمودن» و حقوق متقابل انسان‏ها را رعایت کردن و از آنان حمایت نمودن است.»[215]

v    شهید مطهری نیز در تبیین جایگاه عدالت در منظومة معارف دینی می‎نویسند:

«عدالت یکى از مسائلى است که به وسیله اسلام حیات و زندگى را از سر گرفت و ارزش فوق‎العاده یافت. اسلام به عدالت، تنها توصیه نکرد و یا تنها به اجراى آن قناعت نکرد، بلکه عمده این است که ارزش آن را بالا برد. بهتر است این مطلب را از زبان على (علیه السّلام) در نهج البلاغه بشنویم. فرد باهوش و نکته‏سنجى از امیرالمؤمنین على (علیه السلام) سؤال مى‏کند: «الْعَدْلُ افْضَلُ أمِ الْجودُ؟»[216] آیا عدالت شریف‏تر و بالاتر است یا بخشندگى؟ مورد سؤال دو خصیصة انسانى است. بشر همواره از ستم‏گریزان بوده است و همواره احسان و نیکى دیگرى را که بدون چشم‏داشتِ پاداش انجام مى‏داده، مورد تحسین و ستایش قرار داده است. پاسخ پرسش بالا، خیلى آسان به نظر مى‏رسد: جود و بخشندگى از عدالت بالاتر است؛ زیرا عدالت رعایت حقوق دیگران و تجاوز نکردن به حدود و حقوق آنهاست، اما جود این است که آدمى با دست خود، حقوق مسلّم خود را نثار غیر مى‏کند. آن که عدالت مى‏کند، به حقوق دیگران تجاوز نمى‏کند و یا حافظ حقوق دیگران است از تجاوز و متجاوزان، و اما آن که جود مى‏کند، فداکارى مى‏نماید و حقّ مسلّم خود را به دیگرى تفویض مى‏کند؛ پس جود بالاتر است. واقعاً هم اگر تنها با معیارهاى اخلاقى و فردى بسنجیم، مطلب از این قرار است؛ یعنى جود بیش از عدالت معرف و نشانة کمال نفس و رقاء روح انسان است...

ولى على (علیه السلام) برعکس نظر بالا جواب مى‏دهد. على (علیه السلام) به دو دلیل مى‏گوید عدل از جود بالاتر است؛ یکى اینکه: «الْعَدْلُ یَضَعُ الْامورَ مَواضِعَها وَ الْجودُ یُخْرِجُها مِنْ جَهَتِها»؛[217] عدل جریان‏ها را در مجراى طبیعى خود قرار مى‏دهد، اما جود جریان‏ها را از مجراى طبیعى خود خارج مى‏سازد. زیرا مفهوم عدالت این است که استحقاق‏هاى طبیعى و واقعى، در نظر گرفته شود و به هرکس مطابق آنچه به حسب کار و استعداد لیاقت دارد داده شود؛ اجتماع حکم ماشینى را پیدا مى‏کند که هر جزء آن در جاى خودش قرار گرفته است. و اما جود، درست است که از نظر شخص جود کننده ـ که «ما یملک»[218] مشروع خویش را به دیگرى مى‏بخشد ـ فوق العاده باارزش است، اما باید توجه داشت که یک جریان غیر طبیعى است؛ مانند بدنى است که عضوى از آن بدن بیمار است و سایر اعضا موقتاً براى اینکه آن عضو را نجات دهند، فعالیت خویش را متوجه اصلاح وضع او مى‏کنند. از نظر اجتماعى، چه بهتر که اجتماع چنین اعضاى بیمارى را نداشته باشد تا توجه اعضاى اجتماع به جاى اینکه به طرف اصلاح و کمک به یک عضو خاص معطوف شود، به سوى تکامل عمومى اجتماع معطوف گردد. دیگر اینکه: «الْعَدْلُ سائِسٌ عامٌّ وَ الْجودُ عارِضٌ خاصٌّ»؛ عدالت قانونى است عام، و مدیر و مدبرى است کلى و شامل که همة اجتماع را در بر مى‏گیرد، و بزرگراهى است که همه باید از آن بروند، اما جود و بخشش یک حالت استثنائى و غیر کلى است که نمى‏شود رویش حساب کرد. اساساً جود اگر جنبه قانونى و عمومى پیدا کند و کلیت یابد، دیگر جود نیست. على (علیه السلام) آنگاه نتیجه گرفت: «فَالْعَدْلُ اشْرَفُهُما وَ افْضَلُهُما»؛[219] پس از میان عدالت و جود، آن که اشرف و افضل است، عدالت است.

این‏گونه تفکر دربارة انسان و مسائل انسانى، نوعى خاص از اندیشه است، بر اساس ارزیابى خاصى. ریشة این ارزیابى، اهمیت و اصالت اجتماع است. ریشة این ارزیابى، این است که اصول و مبادى اجتماعى، بر اصول و مبادى اخلاقى تقدّم دارد؛ آن یکى اصل است و این یکى فرع؛ آن یکى تنه است و این یکى شاخه؛ آن یکى رکن است و این یکى زینت و زیور. از نظر على (علیه السلام) آن اصلى که مى‏تواند تعادل اجتماع را حفظ کند و همه را راضى نگه دارد، به پیکر اجتماع، سلامت و به روح اجتماع، آرامش بدهد، عدالت است. ظلم و جور و تبعیض، قادر نیست حتى روح خود ستمگر و روح آن کسى که به نفع او ستمگرى مى‏شود، راضى و آرام نگه دارد، تا چه رسد به ستم‏دیدگان و پایمال‏شدگان. عدالت بزرگراهى است عمومى که همه را مى‏تواند در خود بگنجاند و بدون مشکلى عبور دهد، اما ظلم و جور، کوره راهى است که حتى فرد ستمگر را به مقصد نمى‏رساند.»[220]

2-4-2-3-2. زمینه سازی برای رشد علمی‏ و هدایت جامعه

   رژیم اسلامی مثل رژیم‏های مکتب‏های مادی نیست؛ مکتب‏های مادی تمام همتشان این است که مرتع درست بشود، تمام همت، این است که منزل داشته باشند، رفاه داشته باشند؛ آنهایی که راست می‏گویند! اسلام مقصدش بالاتر از اینهاست. مکتب اسلام یک مکتب مادی نیست، یک مکتب مادی ـ معنوی است. مادیت را در پناه معنویت، اسلام قبول دارد، معنویات، اخلاق، تهذیب نفس. اسلام برای تهذیب انسان آمده‎است، برای انسان سازی آمده‎است. همه مکتب‏های توحیدی برای انسان‏سازی آمده‎اند. ما مکلفیم انسان بسازیم.[221]

پیغمبر خدا (صلی الله علیه و آله) برای چه می‏آید؟ پیغمبر برای به تکامل رساندن انسان می‏آید؛ برای تخلّق دادن انسان‏ها به ‎اخلاق الله می‏آید؛ برای کامل کردن و به ‎اتمام رساندن مکارم اخلاق می‏آید و آنچه که مضمون احادیث است: «بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاق» پیغمبر برای ساختن انسان‏ها می‏آید؛ برای به قوام رساندن این مایه‎ای که نامش انسان است می‏آید.

اکنون باید دید که پیغمبر از چه راهی و از چه وسیله‎ای برای ساختن انسان استفاده می‏کند و چگونه ‎انسان‏ها را می‏سازد؛ آیا مدرسه درست می‏کند؟مکتب فلسفی درست می‏کند؟ صومعه و جایگاه عبادت درست می‏کند؟

پیغمبر برای ساختن انسان، «کارخانة ‎انسان‏سازی» درست می‏کند. پیغمبر ترجیح می‏دهد که ده سال، بیست سال، دیرتر موفق بشود، اما آنچه می‏سازد، یک انسان و دو انسان و بیست انسان نباشد؛ بلکه می‏خواهد کارخانه ‎انسان‏سازی درست کند که به طور خودکار، انسان کاملِ پیغمبرپسند تحویل بدهد. پس پیغمبر برای ساختن انسان‏ها و به قوام آوردن مایة ‎انسان، از کارخانه ‎انسان‏سازی استفاده می‏کند، کارخانه انسان‏سازی چیست؟ کارخانه ‎ انسان‏سازی، جامعه و نظام اسلامی‏است. آن پیچ و نقطه ‎اساسی توجه و تکیة حرف اینجاست؛ همه می‏گویند پیغمبر می‏خواهد انسان بسازد؛ همه می‏گویند پیغمبر برای تعلیم و تربیت می‏آید و همه ‎این را می‏فهمند؛ آنچه که با دقت باید فهمید، این است که پیغمبر یکی یکی گوش انسان‏ها را نمی‏گیرد که به یک کنج خلوتی ببرد و در گوششان زمزمة مهر خدا را بنوازد؛ پیغمبرها مکتب علمی ‏و فلسفی تشکیل نمی‏دهند تا یک مشت شاگرد درست کنند، این شاگردان را بفرستند تا مردم را در اقطار عالم هدایت کنند؛ پیغمبر کارش از این مسائل محکم تر، استوارتر، و ریشه دارتر است. چه‏کار می‏کند؟ یک کارخانه‎ای که ‎از آن کارخانه جز انسان بیرون نمی‏آید، می‏سازد و آن کارخانه، جامعه ‎اسلامی ‏است.[222]

اگر یک جامعه بخواهد رشد کند و اخلاق صحیح اسلامى را در خود به‌وجود آورد، محتاج همین روش است. شاید در چند آیة قرآن ‌که «یزکیهم» پس از «یعلمهم» یا قبل از آن بیان شده‎است، مراد از تزکیه در این آیات همین مطلب باشد؛ یعنى پاک کردن و طاهر کردن و پیراسته کردن مردم؛ مثل طبیبى که به مریض خود فقط نمى‌گوید این کار را بکن! و این کار را نکن! بلکه ‎او را در محل مخصوصى قرار مى‌دهد و آنچه را که او لازم دارد، به ‎او مى‌دهد و مى‌خوراند و آنچه که براى او مضر است، از او باز مى‌گیرد. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) چنین وضعیت و روشى را در طول بیست‌وسه سال نبوت دنبال مى‌کردند؛ مخصوصا در ده سالى که در مدینه زندگى مى‌کردند و دوران حاکمیت اسلام و تشکیل حکومت اسلامى بود.[223]

ما وظیفه داریم مردم خودمان را هدایت بکنیم؛ هدایت، ریاست در جامعة اسلامى، ریاست مادى محض و صرف نیست؛ ادارة امور زندگى مردم، همراه با هدایت است. تا آنجایى که می‏توانیم، باید راه هدایت مردم را باز کنیم و مردم را هدایت کنیم. خیلى از ابزارهاى هدایت در اختیار دستگاه‏هاى حکومتى است؛ حالا یک نمونه‏اش صدا و سیماست و نمونه‏هاى فراوان دیگر هم دارد؛ یک نمونه وزارت ارشاد است، یک نمونه وزارت علوم است، یک نمونه وزارت آموزش و پرورش است؛ اینها همه دستگاه‏هاى خدماتىِ هدایتى است. ما از اینها چگونه استفاده می‏کنیم؟ باید در جهتى حرکت کنیم که مردم، متدیّن بار بیایند، متدیّن عمل بکنند؛ به مبانى دینى معتقد بشوند؛ عملاً پایبند بشوند؛ جهت‏گیرى ما در همة زمینه‏ها باید این باشد.[224]

امتیاز نظام اسلامى در این است که این چارچوب، احکام مقدس الهى و قوانین قرآنى و نور هدایت الهى است که بر دل و عمل و ذهن مردم پرتو افشانى و آنها را هدایت مى‌کند. مسألة هدایت مردم یکى از مسائل بسیار مهمى است که در نظام‏هاى سیاسى رایج دنیا ـ به‏خصوص در نظام‏هاى غربى ـ نادیده گرفته شده‎است. معناى هدایت مردم این است که بر اثر تعلیم و تربیت درست و راهنمایى مردم به سرچشمه‌هاى فضیلت، کارى بشود که خواست مردم در جهت فضایل اخلاقى باشد و هوس‏هاى فاسد کننده‌اى که گاهى به نام آراء و خواست مردم مطرح مى‌گردد، از افق انتخاب مردم دور شود. امروز شما ملاحظه مى‌کنید در بسیارى از دمکراسیهاى غربى، زشت‌ترین انحرافات ـ انحرافات جنسى و امثال آن ـ به عنوان اینکه خواست مردم است، صبغة قانونى پیدا مى‌کند و رسمى مى‌شود و به اشاعة آن کمک مى‌گردد. این، غیبت عنصر معنوى و هدایت ایمانى را نشان مى‌دهد. در نظام اسلامى ـ یعنى مردم‏سالارى دینى ـ مردم انتخاب مى‌کنند، تصمیم مى‌گیرند و سرنوشت ادارة کشور را به وسیلة منتخبان خودشان در اختیار دارند؛ اما این خواست و انتخاب و اراده در سایة هدایت الهى، هرگز به بیرون جادة صلاح و فلاح راه نمى‌برد و از صراط مستقیم خارج نمى‌شود. نکتة اصلى در مردم‏سالارى دینى این است.[225]

v    آیت الله جوادی آملی نیز مثل همیشه، نگاه قرآن به این موضوع را باز می شناسانند:

«قرآن کریم در آغاز سوره ابراهیم(علیه‏السلام)، هدف نزول قرآن را که همان هدف والاى رسالت و غرض اصیل حکومت اسلامى مى‏باشد، چنین ترسیم مى‏نماید: «الر، کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلى‏ صِراطِ الْعَزیزِ الْحَمید»؛[226] قرآن کتابى است که ما آن را به سوى تو فروفرستادیم تا مردم را از هر تیرگى و تاریکى برهانى و آنان را به نور برسانى؛ البته این رهانیدن از ظلمت‏ها و رساندن به نور، به دستور و اجازه پروردگار آنان مى‏باشد و راه نورانى شدن مردم، همانا پیمودن راه راست ‏خداوند عزیز و نفوذناپذیر و پیروز بر هر چیز است؛ که آن خداوند، عزیز حمید و شایسته هر گونه ثناست.

دورى از خداوند که «هستى محض‏» و «کمال صرف‏» است، تیرگى است و جدایى از او که نور تام است، جز تاریکى نیست و تنها مبدأى که توان بیرون آوردن انسان از تیرگى و رهاندن او از تاریکى را دارد، همانا «نور بالذات‏» و خداوندى است که نور آسمان‏ها و زمین مى‏باشد و از این‏رو، در آیة‏الکرسى، ولایت این امر را فقط به خود نسبت داده، چنین فرمود: «اللَّهُ وَلِیُّ الَّذینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّور».[227] و اگر در آیه مورد بحث، نورانى ساختن مردم را به رسول اکرم‏(صلى الله علیه و آله و سلم) إسناد داد، براى این است که انسان کامل، خلیفة خداست و خلیفه، کار مستخلف‏ٌٌ عنه را انجام مى‏دهد و چون انجام این کار توسط آن حضرت از راه خلافت و نیابت است نه اصالت، لذا در آیه مزبور، اخراج از ظلمت‏ها به سوى نور، به اذن خدا مقید شده است. غرض آنکه؛ هدف والاى رسالت و نزول وحى که همان حکومت الهى است، نورانى نمودن جامعه انسانى است و انسان نورانى، از گزند تیرگى هوا و آسیب تاریکى هوس مصون، و از وسوسه و دسیسه و مغالطه، محفوظ خواهد بود و چنین انسانى که از جهت اندیشه، از تباهى توهم و تخیل و هرگونه مغالطه آزاد است و از جهت عمل، از آلودگى هرگونه شهوت و غضب پاک مى‏باشد، شایسته خلافت‏ خداست.

بنابراین، هدف مهم تاسیس نظام اسلامى مبتنى بر وحى و نبوت، همانا خلیفة‏الله شدن انسان است و در چنین جامعه‏اى، خط‏مشى انسان نورانى، بسیار روشن مى‏باشد و او با نور الهى که بهرة وى گشته، حرکت مى‏کند و زندگى مى‏نماید؛ چنان‏که خداوند فرمود: «وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشی‏ بِهِ فِی النَّاس‏‏»؛[228] «وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِه‏».[229]

سیره آموزندة انسان نورانى آن است که در عین رعایت ادب و پاسدارى از حرمت انسانیت دیگران، هیچ انسانى را شایسته ستایش و پرستش نمى‏داند و نیز در عین زیبا دیدن نظام کیهانى و تحسین سراسر گیتى، هیچ موجود سپهرى یا زمینى را شایستة تکریمِ عبادى ندانسته، براى آن قداست پرستش قائل نیست و بلکه تمام عالم و آدم را نشانه خداى بى‏نشان دانسته، براى آنها ارزشى بیش از نشانه بودن معتقد نیست؛ چنانکه انسان کامل یعنى حضرت على‏بن ابى‏طالب(علیه‏السلام) در معرفى این‏گونه از انسان‏هاى نورانى چنین مى‏فرماید: «عَظُمَ الْخَالِقُ فِی أَنْفُسِهِمْ وَ وَضُعَ [صَغُرَ] مَا دُونَهُ فِی أَعْیُنِهِم[230]‏».[231]

«زمامدار حکومت اسلامى، عهده‏دار تأمین علم و دانش شهروندان قلمرو حکومت‏خود مى‏باشد و آیاتى مانند «هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفی‏ ضَلالٍ مُبین‏»،[232] بیانگر آن است. مشکل اساسى جامعه در جاهلیت جدید یا کهن، همانا ندانستن اصول «تمدن ناب‏» و یا عمل نکردن به آن، در فرض دانستن است؛ یعنى جهالت و ضلالت، دو عامل قطعى انحطاط جامعة جاهلى است و مهمترین هدف حکومت اسلامى در بخش فرهنگ به معناى جامع، جهالت‏زدایى و ضلالت‏روبى است تا با برطرف شدن جهل و نادانى، علم و کتاب و حکمت جایگزین آن گردد و با برطرف گشتن ضلالت و گمراهى اخلاقى و انحراف عملى، تزکیه و تهذیب روح، جانشین شود و لذا در آیه مزبور و مانند آن که اهداف و برنامه‏هاى زمامداران اسلامى مطرح مى‏شود، جهل زدایى توسط تعلیم، و ضلالت‏روبى توسط تزکیه، از شاخصه‏هاى اصلى آن قرار گرفته است و آیة مذکور، جامعة اُمّى و نادان و بى‏سواد را به فراگیرى دانش تشویق مى‏کند، تا از امّى بودن برهند و به عالم و آگاه شدن برسند و نیز جامعه گمراه و تبه‏کار را به طهارت روح فرامى‏خواند تا از بزهکارى برهد و به پرهیزکارى و وارستگى باریابد؛ البته مردم آگاه و وارسته، توان تأسیس مدینة فاضله و حفظ آن را خواهند داشت.»[233]

2-4-2-3-3. ایجاد امنیّت در جامعه

امنیت مقوله‌اى است که هم کاملاً واقعى و ملموس و هم بسیار گسترده‌است. وقتى امنیت وجود دارد، ممکن است کسى آن را احساس نکند؛ مثل سلامتى که وقتى هست، شما آن را احساس نمى‌کنید؛ اما به مجرد اینکه خداى نکرده سرتان درد گرفت، آن‌گاه مى‌فهمید که سلامتى یعنى چه؟! فرمود: «الصِّحَّةُ وَ الْفَرَاغُ نِعْمَتَانِ مَکْفُورَتَان».[234] به مجرد اینکه گوش‏هاى از امنیت مخدوش شود، اثر آن در زندگى مردم، منعکس مى‌گردد. بنابراین امنیت، کاملاً عینى و واقعى است و با ذهنیات نمى‌شود آن را تأمین کرد. این فلسفه‌بافی‏هاى ذهنى‏اى که گاهى مشاهده مى‏شود، باب محافل روشنفکرى، یا حداکثر باب جلسات کارشناسى است که بنشینند راجع به ابعاد ذهنى یک مسئله بحث کنند، مردم واقعیت امنیت را مى‌خواهند؛ آن هم در همان پهنة گسترده؛ یعنى امنیت در محیط کار، در خانه، براى بچه‌هایشان در مدرسه، براى بچه‌هایشان در میدان فوتبال، امنیت براى جاده‌ها، روستاها، شهرها و خیابان‏ها. تأمین امنیت، بارى کاملاً سنگین و بسیار جدّى است و این بار متوجه شماست.[235]

معناى امنیت اجتماعى این است که مردم در محیط کار و زندگى خود، احساس خوف و تهدید و ناامنى نکنند. این مسأله، خیلى مهم است. خداوند متعال در مقام منت‌گذاردن بر قریش مى‌فرماید: «فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هذَا الْبَیْتِ، الَّذی أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ»؛[236] یعنى «امنیت دادن» را به عنوان یکى از دو نعمت، مورد تأکید قرار مى‌دهد.[237]

امیرالمؤمنین در نامة معروف خود ـ فرمان معروف خود به مالک‏اشتر ـ فرموده: «فَالْجُنُودُ بِإِذْنِ اللَّهِ حُصُونُ الرَّعِیَّةِ»؛[238] [نیروهای نظامی] حصار ملتند؛ حصار کشورند. حصار نقشش چیست؟ ایجاد امنیت براى مردم. وقتى یک ارتش و یک سازمان مسلح این مسئولیت را براى خود اساسى‏ترین محور تصمیم‏گیرى و سازندگى بداند، آن‏وقت خیلى وضع فرق خواهد کرد.[239]

v  «از مهمترین وظایف کلی زمامداران، آن است که در وجوه مختلف فردی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و اعتقادی برای مردمان «امنیت» فراهم کنند و به گونه‏ای برنامه‏ریزی و اقدام کنند که همگان ـ و نه گروهی خاص ـ به رفاه و آسایش دست یابند و مستضعفان و ستم‏دیدگان که پیوسته از امنیت‏های لازم برای شکوفایی استعدادهایشان محروم بوده‏اند، از حقوق انسانی خویش بهره‏مند شوند.»[240]

v    استاد شهید مطهری در تبین جایگاه امنیت در منابع دینی می فرمایند:

«[امیرالمومنین علی (علیه السلام)] در آن فرمانى که به مالک اشتر نوشته است، جمله‏اى دارد که عین آن در اصول کافى هم هست؛ به او مى‏فرماید: «مالک! تو باید به گونه‏اى حکومت کنى که مردم تو را به معنى واقعى تأمین‏کنندة امنیتشان و نگهدار هستى و مالشان و دوست عزیز خودشان بدانند؛ نه یک موجودى که خودش را به صورت یک ابوالهول درآورده و همیشه مى‏خواهد مردم را از خودش بترساند، با عامل ترس مى‏خواهد حکومت کند. بعد فرمود: من این جمله را از پیغمبر «غَیرَ مَرَّةٍ» (یعنى نه یک بار بلکه مکرر) شنیدم که:«لَنْ تُقَدَّسَ امَّةٌ حَتّى‏ یُؤْخَذَ لِلضَّعیفِ حَقُّهُ مِنَ الْقَوِىِّ غَیْرَ مُتَعْتَعٍ»؛[241] پیغمبر فرمود: هرگز امتى، جامعه‏اى به مقام قداست (مقامى که قابل تقدیس و تمجید باشد که بشود گفت این جامعه، جامعة انسانى است) نمى‏رسد، مگر آن وقت که وضع به این منوال باشد که ضعیف، حقش را از قوى بدون لکنت کلمه بگیرد؛ وقتى ضعیف در مقابل قوى مى‏ایستد، لکنتى در بیانش وجود نداشته باشد.

این جمله شامل دو مطلب است: یکى این که مردم به‏طور کلى روحیة ضعف و زبونى را از خود دور کنند و در مقابل قوى (هر اندازه قوى باشد) شجاعانه بایستند، لکنت به زبانشان نیفتد، ترس نداشته باشند ـ که ترس از جنود ابلیس است ـ و دیگر این که اصلاً نظامات اجتماعى، باید طورى باشد که در مقابل قانون، قوى و ضعیفى وجود نداشته باشد.

پس على (علیه السلام) مى‏گوید در برنامه حکومت اسلامى ما، «فَیَأْمَنَ الْمَظْلومونَ مِنْ عِبادِکَ»؛[242] خدایا بندگان ستمدیده تو در امنیت قرار گیرند، چنگال ستمگر را قطع کنیم.»[243]

v    در نامه‏ای که امیرمؤمنان (علیه السلام) به معاویه می‏نویسد، می‏فرماید:

«و الواجب فی حکم الله و حکم الاسلام علی المسلمین بعد ما یموت امامهم او یقتل، ضالاً کان او مهتدیا، مظلوماً کان او ظالماً، حلال الدم او حرام الدم، الّایعملوا عملاً و لایحدثوا حدثاً و لایقدّموا یداً و لارجلاً و لایبدئوا بشی‏ء قبل أن یختاروا لأنفسهم اماماً عفیفاً عالماً عارفاً بالقضا و السنة یجمع امرهم و یحکم بینهم و یأخذ للمظلوم من الظالم حقّه و یحفظ اطرافهم و یجبی فیئهم و یقیم حجتهم و یجبی صدقاتهم.»[244]

در این نامه، آن حضرت با جملة «یأخذ للمظلوم من الظالم حقه» به امنیت داخلی و با جملة «و یحفظ اطرافهم» به امنیت خارجی اشاره فرموده است، و آن را از اموری دانسته است که جز با وجود دولت و زمامدار، محقق نمی‏شود.

این موضوع گرچه خود حقّی از حقوق عمومی است، ولی پس از تصدّی دولت، ایفای آن به عنوان ادای حق عمومی و تکلیفی الهی و وظیفة دولت به شمار می‏رود.

امیرمؤمنان در ردّ منطق خوارج می‏فرماید: «هولاء یقولون: لا امرة الا للّه و انّه لابدّ للناس من امیر برّ او فاجر، یعمل فی إمرته المؤمن یستمتع فیها الکافر و یبلغ الله فیها الاجل و یجمع به الفی‏ء و یقاتل به العدوّ و تأمن به السبل و تؤخذ به للضعیف من القوّی حتی یستریح برّ یستراح من فاجر».[245]

از دیدگاه علی (علیه السلام)، ناامنی مقوله‏ای است که با آنارشیسم و عدم وجود دولت آمیخته و دولت و امنیّت، رابطه‏ای ساختاری و ماهوی دارند؛ به گونه‏ای که برای تحقّق آن، چاره‏ای از وجود دولت نیست؛ حتی اگر زمامدار فرد یا گروهی فاسد و فاجر باشند. و آن‏چه به عنوان آثار دولت و زمامدار در این خطبه آمده است، رابطه‏ای مستقیم یا غیرمستقیم با مسئلة امنیت دارد.»[246]

2-4-2-3-4. ایجاد رفاه و آسایش عمومی

در نظام اسلامی، رفع فقر و محرومیت، در شمار هدف‏های طراز اول است و پایبندی به اصول انقلاب، بدون مجاهدت در راه نجات مستضعفان و محرومان، سخنی بی معنی و ادعایی پوچ است.[247]

حکومت هم در جامعه مسئولیت‏هایى دارد... چهارمى هم رفاه و آبادى زندگى آنهاست. که البته این رفاه که مى‏گوییم... تربیت‏هاى اخلاقى و معنوى، مسألة علم و ترویج تحقیق و اینها تویش هست؛ اینها جزو آن چیزهایى است که در داخل این مندرج است. رفاه اجتماعى هم بدون اینها امروز و هیچ‏وقت به‏وجود نمى‏آمده.[248]

ما براى پیاده کردن اسلام، کار زیادى پیش روى خود داریم... ما به خاطر ایجاد رفاه و زندگى شایستة انسانى براى این ملت بزرگ و فداکار، کارها و تکالیف زیادى بردوش داریم.[249]

اسلام به همان اندازه که به معنویت مردم، به اعتلاى روحى و معنوى مردم اهمیت مى‏دهد، به گشایش زندگى مردم، به پیشرفت رفاه مردم، به اینکه در جامعه هیچ کس دست نیازى به سمت دیگران دراز نکند و نیازى نداشته باشد، به آن هم اهمیت مى‏دهد. اگر بخواهیم جامعه به این سطح از بهبود مادى و رفاه مادى برسد، نیروهاى جامعه همه به شکل درهم‏تنیده در کنار هم، در خدمت هم باید قرار بگیرند.[250]

v  یکی از اسنادی که در تبیین اهداف حکومت اسلامی مورد توجه علما و کارشناسان دینی قرار دارد، نامه امیرالمؤمنین به مالک اشتر است. شهید مطهری با اشاره به فرازی از این نامه، می‏نویسند:

«على (علیه السلام) در نامه‏اى که به مالک اشتر نوشته است وقتى که هدف‏هاى او را براى حکومت ذکر مى‏کند که تو چه وظیفه‏اى دارى، از جمله مى‏گوید: «وَ اسْتِصْلاحَ اهْلِها وَ عِمارَةَ بِلادِها»؛[251] انسانها را اصلاح کنى و شهرها را عمران نمایى.»[252]

v    علامه محمدتقی جعفری نیز در این باره می گویند:

«زمامدار اسلامی بایستی کمال اهمیت را به آباد کردن زمین و آماده کردن دیگر وسائل تولید آن، برای بهره‏دهی هر چه عالی‏تر قائل شود. و به همین ملاک، زمامدار اسلامی بایستی نظارت و اهمیت شدید را درباره تصحیح و تنظیم هرگونه وسائل تولید مواد زندگی مردم به کار ببندد، اعم از کارخانجات و انواع دستگاه‏های ماشینی که امروزه همة شئون زندگی بشری را احاطه کرده است.»[253]

v  همچنین «همة همت زمامداران باید در جهت اصلاح‏گری و به سامان کشاندن اوضاع اقتصادی، اجتماعی، حقوقی، فرهنگی و سیاسی قرار گیرد؛ و با فراهم کردن زمینه‏های اصلاح، دست به اصلاح و عمران و آبادی بزنند و همه امور را به سامانی درست بیاورند. علی (علیه السلام) دراین‎باره فرموده است:

«اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَعْلَمُ أَنَّهُ لَمْ یَکُنِ الَّذِی کَانَ مِنَّا مُنَافَسَةً فِی سُلْطَانٍ وَ لَا الْتِمَاسَ شَیْ‏ءٍ مِنْ فُضُولِ الْحُطَامِ وَ لَکِنْ ... نُظْهِرَ الْإِصْلَاحَ فِی بِلَادِکَ»؛[254] خدایا تو مى‏دانى که جنگ و درگیرى ما براى به دست آوردن قدرت و حکومت و دنیا و ثروت نبود، بلکه مى‏خواستیم... در سرزمین‏هاى تو اصلاح را ظاهر کنیم، تا بندگان ستم‏دیده‏ات در أمن و أمان زندگى کنند، و قوانین و مقررّات فراموش شده تو بار دیگر اجراء گردد.»[255]

v    آیت الله مکارم شیرازی نیز در خصوص این روایت می افزایند:

«وَ نُظْهِرَ الْاصْلاحَ فى بِلادِکَ؛ خیلى جمله عجیبى است! «نُظْهِرَ» یعنى آشکار کنیم. اصلاحِ نمایان و چشم‏گیر، اصلاحى که روشن باشد، در شهرهایت به عمل آوریم. آن‏قدر این اصلاح، اساسى باشد که [تشخیص آن‏] احتیاج به فکر و مطالعه نداشته باشد؛ علائمش از در و دیوار پیداست. به عبارت دیگر سامان به زندگى مخلوقات تو دادن، شکم‏ها را سیر کردن، تن‏ها را پوشانیدن، بیماری‏ها را معالجه کردن، جهل‏ها را از میان بردن، اقدام براى بهبود زندگى مادى مردم؛ زندگى مادى مردم را سامان دادن.»

«امام (علیه السلام) در این فراز از خطبه در حقیقت، اهداف حکومت الهى ـ از جمله حکومت خود ـ را بیان مى‏فرماید، و با تعبیرات بسیار جالب و حساب شده، درسهاى فراموش نشدنى به همه حاکمان مؤمن و مخلص مى‏دهد.

و در ادامه این سخن، اهداف چهارگانه خودش را براى پذیرش حکومت بیان مى‏دارد که سرمشق و درس بزرگى است براى همه حاکمان آزاده و با ایمان و حق‏پرست، عرضه مى‏دارد:

«(پروردگارا! تو مى‏دانى) اگر حکومت را پذیرفتیم، به خاطر این بود که نشانه‏هاى محو شده دینت را بازگردانیم و بر پا سازیم، و اصلاحات را در شهرهاى تو آشکار کنیم، تا بندگان ستم‏دیده‏ات (از ظلم ظالمان) ایمن گردند و حدود و قوانین تعطیل شده‏ات اقامه و اجرا شود.»

در واقع امام (علیه السلام) در این چهار جمله، که به پیشگاه خداوند به عنوان انگیزه‏هاى اصلى پذیرش بیعت، عرضه مى‏دارد، هم اشاره به برنامه‏هاى معنوى و ارزشى حکومت مى‏نماید و هم برنامه‏هاى مادى و ظاهرى.

در درجه اوّل باید نشانه‏هاى دین که مسیر راه مردم را به سوى خدا مشخص مى‏کند و بر اثر حکومت‏هاى خودکامه محو شده است به جاى خود بازگردد، آن گاه اصلاحات در تمام شؤون اجتماعى اعم از سیاسى و اقتصادى و اخلاقى آشکار شود و چنگال ظالمان از گریبان مظلومان جدا شود و حدود الهى اجرا گردد؛ به گونه‏اى که ستم‏دیدگان احساس امنیّت و آرامش کنند.

به یقین اگر هدف حکومتها انجام این امور چهارگانه باشد، سعادت معنوى و مادى بر سر جامعه سایه خواهد افکند و اگر هدف آنها بدست آوردن مقام و اموال و ثروتها باشد، جز فساد و ظلم و تعطیل حدود الهى و محو اخلاق و دین نتیجه‏اى نخواهد داشت و این درسى است براى همه مسلمین در تمام قرون و اعصار.

این امور همان است که قرآن مجید به عنوان اهداف بعثت پیامبر (صلى الله علیه و آله) و تشکیل حکومت اسلامى بیان فرموده، در یک‏جا تعلیم و تهذیب ونجات از گمراهى آشکار را هدف بعثت مى‏شمارد «هُوَ الَّذِى بَعَثَ فِى ا لْأُمّیّینَ رَسُولًا مّنْهُمْ یَتْلُواْ عَلَیْهِمْ ءَایَاتِهِ وَیُزَکّیهِمْ وَیُعَلّمُهُمُ ا لْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِنْ کَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِى ضَللٍ مُّبِینٍ».[256]

و در جاى دیگر اقامه قسط و عدالت نتیجه قیام انبیا ذکر مى‏کند «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ ا لْکِتَابَ وَا لْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ».[257]

 و نیز در آیه دیگر مى‏فرماید: «الَّذِینَ إِن مَّکَّنَّاهُمْ فِى الْأَرْضِ أَقَامُواْ الصَّلوةَ وَءَاتَوْاْ الزَّکوةَ وَأَمَرُواْ بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْاْ عَنِ الْمُنکَرِ ولِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ»؛[258] همان کسانى که هر گاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم نماز را بر پا مى‏دارند و زکات مى‏دهند و امر به معروف و نهى از منکر مى‏کنند و پایان همه کارها از آن خداست».[259]