بسم الله الرحمن الرحیم

فصل ششم:

ویژگیهای ولی و حاکم اسلامی

1. شرایط ولی منصوب به نصّ
   (پیامبران و ائمة اطهار علیهم‏السلام

زمامدار بایستى از کمال اعتقادى و اخلاقى برخوردار و عادل باشد؛ و دامنش به معاصى آلوده نباشد. کسى که مى‏خواهد «حدود» جارى کند، یعنى قانون جزاى اسلام را به مورد اجرا گذارد، متصدى بیت‏المال و خرج و دخل مملکت شود، و خداوند اختیار اداره بندگانش را به او بدهد، باید معصیت‏کار نباشد: «قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظّالِمینَ».[1] خداوند تبارک و تعالى به جائر چنین اختیارى نمى‏دهد. زمامدار اگر عادل نباشد در دادن حقوق مسلمین، اخذ مالیات‏ها و صرف صحیح آن، و اجراى قانون جزا، عادلانه رفتار نخواهد کرد؛ و ممکن است اعوان و انصار و نزدیکان خود را بر جامعه تحمیل نماید، و بیت‏المال مسلمین را صرف اغراض شخصى و هوسرانى خویش کند.

بنابراین، نظریه شیعه در مورد طرز حکومت و اینکه چه کسانى باید عهده‏دار آن شوند در دوره رحلت پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) تا زمان غیبت واضح است. به موجب آن امام باید فاضل و عالم به احکام و قوانین و در اجراى آن عادل باشد.[2]

   ... لذا می‏گوید: «وَ الَّذینَ آمَنُوا» آن کسانی که ‎ایمان آورده‎اند، ایمان درست آوردند که لازمه ‎اطلاق[3] «آمنوا» این است که ‎ایمان آوردند، آن کسانی که با عمل خود ایمانشان را امضاء کردند، پس «الذین آمنوا»؛ شرط اول است که واقعاً مؤمن باشد. شرایط  دیگری هم دارد: «الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ»؛[4] آن مؤمنینی که نماز را اقامه می‏کنند؛ نه ‎اینکه نماز می‏خوانند! نماز خواندن یک چیز است و نماز را به پاداشتن یک چیزی دیگر. اگر نماز خواندن منظور بود می‏توانست بگوید: «یصلّون» که تعبیری است هم کوتاه‏تر و هم موجزتر. «اقامة صلاه» دریک جامعه معنایش این است که روح نماز در جامعه زنده بشود؛ جامعه، نمازخوان بشود و می‏دانید که جامعة نمازخوان یعنی آن جامعه‎ای که در تمام گوشه و کنارهایش ذکر خدا و یاد خدا به طور کامل موج می‏زند. و می‏دانید که جامعه‎ای که ذکر خدا و یاد خدا درآن موج بزند در این جامعه هیچ فاجعه‎ای، هیچ جنایتی، هیچ خیانتی صورت نمی‏گیرد. هیچ لگدی به ارزش‏های انسان در این جامعه زده نمی‏شود. آن جامعه‎ای که درآن ذکر خدا موج می‏زند و مردم متذکر خدا هستند، جهت گیری، جهت گیری خدایی است. و همه کار مردم برای خدا انجام می‏گیرد.

 علت زبونی‏ها، علت ظلم‏ها، علت تن به ظلم دادن‏ها، علت تعدّی‏هایی که ‎انجام می‏گیرد، همچنین علت تن به تعدی دادن‏هایی که ‎انجام می‏گیرد، تماماً دوری از یاد خدا و ذکر خداست. آن جامعه‎ای که ذکر خدا را دارد، حاکمش مثل علّی بن ابیطالب(علیه‎السلام) است که ظلم نمی‏کند و ظلم را می‏کوبد. محکومش مثل ابوذر غفاری است که با اینکه  کتک می‏خورد، با اینکه تبعید می‏شود، با اینکه تهدید می‏شود، با اینکه غریب و بی‏کس می‏ماند اما زیر بار ظلم نمی‏رود؛ از راه خدا با نمی‏گردد؛ این جامعه‎ای است که در آن ذکر خدا هست؛ این جامعه‎ای است که درآن اقامة صلاه است. مؤمنی که درجامعه، ‎اقامة صلاه می‏کند، یعنی جهت جامعه را به سوی خدا قرار می‏دهد و ذکر الهی را در جامعه رایج و مستقر می‏کند؛ «الّذین یقیمون الصّلاة». به اینجا هم خاتمه پیدا نمی‏کند؛ «وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ»؛[5] تقسیم عادلانه ثروت بکنند، و زکات بدهند اهل انفاق در راه خدا باشند. و دنبالش می‏گوید: «وهم راکعون»؛ یعنی درحالی که راکع هستند، زکات را بدهند. و این اشاره به یک مورد و یک داستان خاص است. بعضی از مفسرین دیگر گفته‎اند که: «و هم راکعون» معنایش این است که ‎اینها همیشه در حال رکوع باشند؛ این جا اشاره به قضیه خاصی نیست. اما عربی‏دانی[6] این احتمال را رد می‏کند. «هم راکعون» یعنی در حال رکوع زکات می‏دهند.

 به‎ احتمالی که به ذهن من می‏آید، زکات، مطلق انفاقات است؛ چون انگشتری که ‎امیرالمؤمنین در حال رکوع داد، زکات اصطلاحی نبوده؛ بلکه ‎انفاقی بود که در راه خدا کرد و در اینجا بآن اطلاق زکات شده‎ است: «ویؤتون الزکوة و هم راکعون»؛[7] یعنی یک انسان آنقدر دلبسته به مساوات باشد، به قدری علاقه‏مند به ‎انفاق باشد، به قدری برایش دیدن فقر و فقیر دردآور باشد که صبر نکند که نمازش تمام شود؛ به قدری در این انسان، جاذبة ‎انفاق شدید است که صبر نکند که نمازش تمام شود و به قدری این آدم محو در راه ‎انجام این تکلیف است که ‎امان ندارد که صبر کند؛ مجال ندارد که تحمل کند.

فقیری دیده، جلوه‎ای دیده که خدا آن جلوه را دوست نمی‏دارد، او هم دوست نمی‏دارد، اما چیزی هم ندارد جز انگشتر؛ ولی در همان حال نماز، انگشتر را در می‏آورد و به سائل می‏دهد. لذا این اشاره به یک ماجرای مخصوص و مشخصی در تاریخ است که آن را امیر المؤمنین (علیه‏السلام) بوجود آورده ‎است؛ یعنی این بزرگوار در حال نماز بوده که فقیری آمد و این بزرگوار انفاق کرده و آیه نازل شده ‎است.

پس همان طوری که ملاحظه می‏کنید، آیه دارد به طور اشاره‎ای علی بن ابیطالب را به عنوان ولی امر معین می‏کند. ولی نه به صورت معین‏کردن زورگویان تاریخ که مثلاً وقتی معاویه می‏خواست برای خودش جانشین معین بکند، می‏گوید جانشین من پسر من است و او باید بعد از من به این مقام برسد. خدای متعال این طوری برای پیغمبر جانشین معین نمی‏کند؛ اما چون ملاک‏های حکومت ـ که ‎ایمان کامل به خدا، اقامة صلاه در جامعه و دلبستگی به انفاق و ایتاء زکات تا حد از خود بیخود شدن ـ در علی بن ابیطالب(علیه‏السلام) وجود دارد، ضمن اینکه خلیفه را معین و نصب می‏کند که علی بن ابیطالب است، ملاک و فلسفه خلافت او را هم روشن می‏کند.[8]

   با مطرح کردن امیرالمؤمنین (علیه‌الصلاه‏والسلام) و با نصب آن بزرگوار براى حکومت، معیارها و ارزش‏هاى حاکمیت، معلوم شد. پیغمبر، در قضیة غدیر، کسى را در مقابل چشم مسلمانان و دیدگان تاریخ قرار دادند که از ارزش‏هاى اسلامى، به طور کامل برخوردار بودند. یک انسان مؤمن؛ داراى حد اعلاى تقوا و پرهیزکارى؛ فداکار در راه دین؛ بى‌رغبت نسبت به مطامع دنیوى؛ تجربه شده و امتحان داده در همة میدان‏هاى اسلامى: میدان‏هاى خطر؛ میدان‏هاى علم و دانش؛ میدان قضاوت و امثال اینها. یعنى با مطرح شدن امیرالمؤمنین (علیه‌الصلاه‏والسلام) به عنوان حاکم و امام و ولى اسلامى، همة مسلمانان در طول تاریخ باید بدانند که حاکم اسلامى، باید فردى در این جهت، با این قواره‌ها و نزدیک به این الگو و نمونه باشد. پس، در جوامع اسلامى، انسان‏هایى که از آن ارزش‏ها نصیبى ندارند؛ از فهم اسلامى، از عمل اسلامى، از جهاد اسلامى، از انفاق و گذشت، از تواضع و فروتنى در مقابل بندگان خدا و آن خصوصیاتى که امیرالمؤمنین (علیه‎الصّلاه و السّلام) داشتند، بهره‌اى نداشته باشند، شایستة حکومت کردن نیستند. پیغمبر، این معیار را در اختیار مسلمانان گذاشتند. و این، یک درس فراموش نشدنى است.[9]

   در قرآن، در خطاب خداوند متعال به ابراهیم این نکتة بسیار مهم آمده‎است که خداوند بعد از امتحان‏هاى فراوانى که از ابراهیم کرد و ایشان از کورة آزمایش‏هاى گوناگون بیرون آمد و خالص و خالص‏تر شد، گفت: «إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً»؛[10] من تو را پیشواى مردم قرار دادم. امام فقط به معناى پیشواى دینى و مسألة طهارت و غسل و وضو و نماز نیست؛ امام یعنى پیشواى دین و دنیا؛ راهبر مردم به سوى صلاح. این معناى امام در منطق شرایع دینى از اول تا امروز است. بعد ابراهیم عرض کرد: «وَ مِنْ ذُرِّیَّتی»؛ اولاد و ذریة من هم در این امامت نصیبى دارند؟ خداوند نفرمود دارند یا ندارند؛ بحث ذریه نیست؛ ضابطه داد. «قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمینَ»؛[11] فرمان و دستور و حکم امامت از سوى من به ستمگران و ظالمان نمى‌رسد؛ باید عادل باشد.[12]

   امامِ معصوم، انسان والایى است که از لحاظ دینى، قلب او آیینة تابناک انوار هدایت الهى است؛ روح او به سرچشمة وحى متّصل است؛ هدایت او، هدایت خالص است؛ از لحاظ اخلاق انسانى، رفتار و اخلاق او صددرصد همراه با فضیلت است؛ هواى نفس در او راهى ندارد؛ گناه بر او چیره نمى‌شود؛ شهوت و تمایلات انسانى، او را مغلوب خود نمى‌کند؛ خشم و غضب، او را از راه خدا دور نمى‌کند؛ از لحاظ سیاسى، بینش وسیع او آنچنان است که‎ آرام‏ترین حرکات و ریزترین حوادث را در صحنة زندگى جامعه، با چشم تیزبین خود مى‌بیند ـ که امیرالمؤمنین (علیه‌الصلاه‏والسلام) فرمود: «واللَّه لا اکون کالضبع تنام على طول اللدم»؛[13] یعنى من کسى نیستم که بشود با لالایى او را خواب کرد. در مواجهة با حوادث زندگى و وقایع کمرشکن، از خود شجاعت و اقتدار روحى و معنوى نشان مى‌دهد؛ جانش براى او ارزشى ندارد، اما براى جان انسان‏ها، حتّى مردم دور دست، حتّى زنانى که جزو پیروان دین او نیستند، ارزش قائل است و مى‌گوید اگر کسى از غصّه دق کند، حق دارد...[14]

   امامت، یعنى همان اوج معناى مطلوب ادارة جامعه در مقابل انواع و اقسام مدیریّت‏هاى جامعه که از ضعف‏ها و شهوات و نخوت و فزون‌طلبىِ انسانى سرچشمه مى‌گیرد. اسلام شیوه و نسخة امامت را به بشریّت ارائه مى‌کند؛ یعنى اینکه یک انسان، هم دلش از فیض هدایت الهى سرشار و لبریز باشد، هم معارف دین را بشناسد و بفهمد ـ یعنى راه را درست تشخیص دهد ـ هم داراى قدرت عملکرد باشد ـ که «یا یحیى خذ الکتاب بقوّة»[15] ـ هم جان و خواست و زندگى شخصى برایش حائز اهمیت نباشد؛ اما جان و زندگى و سعادت انسان‏ها براى او همه چیز باشد؛ که امیرالمؤمنین در کمتر از پنج سال حکومت خود، این را در عمل نشان داد.[16]

   ... البته علاوة بر «تهذیب و علم» یا «علم و عدالت»، احتیاج به «توانایى» هم دارد؛ بایستى قدرت اداره داشته باشد و این یک شرط عقلى است. علاوه بر این که در قرآن هم اشاره شده در داستان طالوت: «إِنَّ الله قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طالُوتَ مَلِکاً»،[17] بعد که آنها اعتراض مى‏کنند که: «أَنَّى یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ وَ لَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمالِ»،[18] آنجا جوابى که پیغمبر به آنها مى‏دهد این است: «إِنَّ الله اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ»؛[19] یعنى توانایى جسمى هم در کنار توانایى علمى هست؛ یعنى باید توانایى داشته باشد. البته طبیعى است که توانایى جسمى، فقط به معناى این نیست که جسم سالمى داشته باشد، فکر سالمى، ذهن سالمى، و قدرت کار و قدرت اداره، شاید یکى از مصادیق توانایى جسمى باشد؛ اگر هم مصداق آن نباشد، قطعاً آن هم مورد نظر هست و شرط هست به طریق اولى.[20]

v  رهبرى در اسلام شرایط سنگینى دارد. رهبر و پیشواى الهى باید از همه مردم آگاه‏تر، داناتر، و شجاع‏تر باشد و چنان که گفتیم از هرگونه گناه، خطا و اشتباه مصونیّت داشته باشد.

پیامبر و امام در عین این که «رهبرى مذهبى» را بر عهده دارند، از نظر حکومت اسلامى به عنوان «رهبر اجتماع»، تمام وظایف و مسؤولیّت‏هاى حکومت را به عهده دارند و داراى صفات و شایستگى‏هاى لازم براى چنین مسؤولیّتى خواهند بود.

پیامبر، بنیان‏گذار دین و امام، حافظ آن است؛ و هر دو از طرف خداوند تعیین مى‏شوند؛ با این تفاوت که بر پیامبر «وحى» نازل مى‏گردد، ولى امام تنها وارث علوم و دانش‏هایى است که بر پیامبر نازل شده و وحى بر او نازل نمى‏گردد؛ اما به همة کلیّات و جزئیّات آیین او احاطه کامل دارد. امام همچون پیامبر، نقش سازندگى خاصّى دارد و از هرگونه فداکارى و بهره‏بردارى از امکانات گوناگون، به سود جامعة اسلامى فروگذار نمى‏کند.

نقش امام حسین (علیه السلام) در مبارزه با منافقان و واژگون کردن دستگاه‏هاى ظلم و بیدادگرى، و نقش امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) در نشر معارف اسلامى و علوم دیگر، و نقش امام على بن موسى الرضا (علیه السلام) در دفاع از عقاید اسلامى و رهبرى فکرى در برابر هجوم افکار بیگانه به هنگام گسترش دامنة اسلام به کشورهاى بزرگ جهان، و همچنین نقش سایر امامان (علیهم السلام)، هر کدام در شرایط خاصّ خود، قابل انکار نیست.

بنابراین هریک از این پیشوایان بزرگ در عصر خود با توجّه به شرایط خاصّ آن عصر، علاوه بر مأموریّت و وظایف مشترکِ زعامت دینى، رسالت خاصىّ به عهده داشتند که در انجام آن از هرگونه فداکارى خوددارى نمى‏کردند.[21]

v    در بحث از ویژگی‎های امام در قرآن، ابتدا به آیة نصب حضرت ابراهیم به مقام امامت می‎پردازیم؛

«وَ إِذِ ابْتَلى‏ إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی‏ قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمینَ»؛[22]

v  علامه طباطبایی، در تفسیر این آیه می‎نویسند: «ابراهیم درخواست‏ کرد: خدایا! امامت را به ذریّة من نیز بده، و خداى تعالى در پاسخش فرمود: این عهد من، به ظالمین نمى‏رسد.

مراد از ظالمین در این آیه، هر کسى است که ظلمى از او صادر شود، هر چند آن کس یک ظلم و آن هم ظلمى بسیار کوچک مرتکب شده باشد؛ حال چه اینکه آن ظلم شرک باشد، و چه معصیت، چه اینکه در همه عمرش باشد، و چه اینکه در ابتداء باشد، و بعد توبه کرده و صالح شده باشد، هیچیک از این افراد، نمى‏توانند امام باشند؛ پس امام تنها آن کسى است که در تمامى عمرش حتى کوچکترین ظلمى را مرتکب نشده باشد[23]...

از بیانى که گذشت چند مطلب روشن گردید:

اول: اینکه امامت، مقامى است که باید از طرف خداى تعالى معین و جعل شود.

دوم: اینکه امام باید به عصمت الهى، معصوم بوده باشد.

سوم: اینکه زمین مادامى که موجودى به نام انسان بر روى آن هست، ممکن نیست از وجود امام خالى باشد.

چهارم: اینکه امام باید مؤید از طرف پروردگار باشد.

پنجم: اینکه اعمال بندگان خدا هرگز از نظر امام پوشیده نیست، و امام بدان‏چه که مردم می‏کنند، آگاه است.

ششم: اینکه امام باید به تمامى مایحتاج انسان‏ها علم داشته باشد؛ چه در امر معاش و دنیایشان، و چه در امر معاد و دینشان.

 هفتم اینکه محال است با وجود امام کسى پیدا شود که از نظر فضائل نفسانى، ما فوق امام باشد.[24]

v  حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مورد امامتِ ذکر شده در این آیه می‎نویسند: «مقام امامتى که به ابراهیم بعد از پیروزى در همة این آزمون‏ها بخشیده شد. فوق مقام نبوت و رسالت بود.[25]

توضیح اینکه، امامت معانى مختلفى دارد:

1. امامت به معنى ریاست و زعامت در امور دنیاى مردم (آن چنان که اهل‏ تسنن مى‏گویند.)

2. امامت به معنى ریاست در امور دین و دنیا (آن چنان که بعضى دیگر از آنها تفسیر کرده‏اند.)

3. امامت عبارت است از تحقق بخشیدن برنامه‏هاى دینى اعم از حکومت به معنى وسیع کلمه، و اجراى حدود و احکام خدا و اجراى عدالت اجتماعى و همچنین تربیت و پرورش نفوس در ظاهر و باطن و این مقام از مقام رسالت و نبوت بالاتر است؛ زیرا نبوت و رسالت، تنها إخبار از سوى خدا و ابلاغ فرمان او و بشارت و انذار است، اما در مورد امامت، همة اینها وجود دارد به اضافة اجراى احکام و تربیت نفوس از نظر ظاهر و باطن (البته روشن است که بسیارى از پیامبران داراى مقام امامت نیز بوده‏اند).[26]

v  ... آیة دوم، آیة انتصاب طالوت به پیشوایی بنی اسرائیل است؛ علامه طبرسی(ره) در تفسیر جوامع الجامع آورده است: «وَ قالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ الله قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طالُوتَ مَلِکاً قالُوا أَنَّى یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ وَ لَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمالِ قالَ إِنَّ الله اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ الله یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَ الله واسِعٌ عَلِیمٌ؛[27] و پیامبرشان به آنها گفت: خداوند «طالوت» را براى زمامدارى شما مبعوث (و انتخاب) کرده است. گفتند: چگونه او بر ما حکومت داشته باشد با این که ما از او شایسته‏تریم و او ثروت زیادى ندارد؟! گفت: خدا او را بر شما برگزیده و علم و (قدرت) جسم او را وسعت بخشیده؛ خداوند مُلکش را به هر کس بخواهد، مى‏بخشد و احسان خداوند، وسیع و آگاه (از لیاقت افراد براى منصب‏ها) است.

... و معناى آیه این است که: چگونه و از کجا او را پادشاهى بر ما رواست؛ در صورتى که کسانى لایق‏تر از او براى سلطنت وجود دارند؛ زیرا او مال و ثروت فراوانى ندارد. و پادشاه باید ثروتى بیش از دیگران داشته باشد تا به‏وسیله آن، خود را قوى و نیرومند سازد...

«قالَ إِنَّ الله اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ»[28]: خداوند او را براى شما برگزید، او به مصالح شما آگاه‏تر است.

سپس خداوند دو صفت علم و دانش و قدرت جسمى را ـ که رتبة بالاترى از ثروت و اصل و نسب، در فضیلت و برترى دارند ـ ذکر کرده و مى‏فرماید: «وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ»؛ دانش و نیروى جسمانى او را زیاد کرد، او داناترین فرد زمان خودش و از نظر جسمانى، نیرومندترین و شجاع‏ترین فرد بنى‏اسرائیل بود.»[29]

v  مؤلف جلیل‏القدر «المیزان» ذیل این آیه می‎نویسد: «این آیة شریفه، پاسخ پیامبر ایشان است و علت آنکه وى تعیین فرماندهى را به خداى تعالى نسبت داده، خواسته است بنى‏اسرائیل را متوجه اشتباهشان کند که تعیین فرماندهى را به پیامبرشان نسبت دادند و گفتند: تو یک پادشاه فرمانده براى ما معین کن! و نگفتند: از خدا درخواست کن فرماندهى براى ما معین کند، و قتال را بر ما واجب سازد...

جهت دیگرى که آن نیز به نظر ایشان منافات با سلطنت طالوت داشته، همان است که در جملة «وَ لَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمالِ»[30] آمده؛ چون طالوت مردى فقیر بوده و به نظر بنى‏اسرائیل، سلطان باید مردى توانگر باشد. پیامبر آنان به این هم جواب داده: «وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ...»؛ یعنى سلطنت پول نمى‏خواهد؛ بلکه نیروى فکرى و جسمى مى‏خواهد که طالوت هر دو را بیش از شما دارد.

... و اما جواب اعتراض دوم آنها که «ملاک پادشاه شدن، پول است»، را این‏طور داد که: سلطنت الهیه براى همین است که دیگر «پول‏دارى» ملاک برترى قرار نگیرد؛ سلطنت و استقرار حکومت در جامعه‏اى از مردم، تنها و تنها براى این است که اراده‏هاى متفرق مردم که با نداشتن حکومت همه به هدر مى‏رفت، در استقرار حکومت، همه یک جا متمرکز شود؛ یعنى همه تابع ارادة مسلمانان گردد و تمامى زمام‏ها و اختیارات به یک زمام وصل شده، و سرنخ همة اختیارات به دست یک نفر بیفتد و در نتیجه، هر فرد از افراد جامعه به راه کمالى که خود لایق آن است، بیفتد و در این راه، تکاملِ احدى، مزاحم فردى دیگر نشود و هیچ فردى بدون داشتن حق (و فقط به خاطر داشتن ثروت یا قدرت) جلو نیفتد، و فردى دیگر، فقط به خاطر نداشتن ثروت عقب نمانَد.

و کوتاهْ سخن این‏که: غرض از تشکیل مُلک و حکومت این است که صاحب حکومت، امور جامعه را طورى تدبیر کند که هر فردى از افراد جامعه به کمال لایق خود برسد، و کسى و چیزى مانع پیشرفتش نگردد؛ و براى چنین حکومت، چیزى که لازم است، داشتن دو سرمایه است: یکى علم به تمامى مصالح حیات جامعه و مفاسد آن، و دوم داشتن قدرت جسمى بر اجراى آنچه که صلاح جامعه مى‏داند، و این دو در طالوت هست: «وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ».

و اما مسئلة پول‏دارى، اگر کسى آن را هم دخیل در این مسئله  بداند، و از ارکان این کار بشمارد، از جهل و بى خبرى است.

پیامبر اسرائیلى، سپس هر دو پاسخ را یک جا و به صورت یک دلیل در آورده و مى‏گوید: «وَ الله یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ»؛[31] و خلاصة آن این است که مُلک تنها از آن خدا است و احدى را در آن نصیبى نیست؛ مگر آن مقدارى که خدا به هر کسى داده باشد، و در آن هم با اینکه آن را به کسی دیگر واگذار کرده، باز خود او مالک است؛ هم چنان که از نسبت دادن «مُلک» به خود در «مُلْکَهُ» این معنا به خوبى استفاده مى‏شود. خوب وقتى داستان از این قرار باشد، پس خداى تعالى در مُلکش هر جور بخواهد و اراده کند تصرف مى‏کند، و احدى قادر نیست بگوید چرا و به چه جهت؟»[32]

v  دقت و ظرافت صاحب مجمع البیان در تبیین علت نزول این آیات ستودنی است؛ آنجا که می‎نویسد: «اولین اعتراض آنان به پادشاهى او، این بوده که می‏گفتند او نه از فرزندان انبیاء و نه از خاندان سلاطین است و اعتراض دوم، اینکه او مال و ثروت فراوانى ندارد و پادشاه و امیر باید ثروتى بیش از آنچه دیگران دارند، داشته باشد تا غلامان زیادى خریده و دارا باشد. بعضى گفته‏اند مراد این است که او آن قدر ثروت ندارد که جبران نقص و حقارتى که از نظر نسب در او هست (که از خاندان نبوت و سلطنت نیست) بنماید.

لذا خداوند به آنها می‏فهماند که او داناتر است از ایشان به آنچه حکمت و مصلحت اقتضا می‏کند و هدف از ریاست و سلطنت، علم و شجاعت است و این مطلب را خداوند از زبان پیامبرشان بیان می‏کند؛ «قالَ إِنَّ الله اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ»؛ خداوند او را بر شما برگزید و انتخاب کرد. «وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ»؛ و بر وسعت و گسترش علم و جسم او افزود و او اعلم و داناتر بنى‏اسرائیل بود در زمان خودش و همچنین او زیباترین، کامل‏ترین، تنومندترین و قوی‏ترین فرد از بنى اسرائیل بود.»[33]

v  در تفسیر نمونه به علت نزاع اشاره شده است؛ «از تعبیر «مَلِکا» چنین بر مى‏آید که طالوت، تنها فرمانده لشکر نبود، بلکه زمامدار کشور هم بود.

از اینجا مخالفت شروع شد؛ گروهى گفتند: «چگونه او بر ما حکومت داشته باشد با اینکه ما از او شایسته‏تریم، و او ثروت زیادى ندارد!» این نخستین اعتراض و پیمان‏شکنى بود که بنى‏اسرائیل در برابر آن پیامبر (علی نبینا و آله و علیه السلام) کردند، و با اینکه او تصریح کرده بود، انتخاب طالوت از طرف خدا است، آنها در واقع به انتخاب خداوند اعتراض کردند که ما از او سزاوارتریم؛ زیرا داراى دو شرط لازم براى زمامدارى هستیم: نسب عالى و ثروت فراوان و همان‏طور که قبلاً در شرح داستان آمده، طالوت جوانى از یک قبیلة گمنام بنى‏اسرائیل و از نظر مالى یک کشاورز ساده بود.

ولى قرآن پاسخ دندان‏شکنى را که آن پیامبر به گمراهان بنى‏اسرائیل داد چنین بازگو مى‏کند: ...اینکه مى‏بینید خداوند او را برگزیده و زمامدار شما قرار داده به خاطر این‏ است که از نظر هوش و فرزانگى و علم، پر مایه است و از نظر نیروى جسمانى، قوى و پر قدرت.

یعنى اولاً این گزینشِ خداوند حکیم است و ثانیاً شما سخت در اشتباهید و شرایط اساسى رهبرى را فراموش کرده‏اید؛ نسب عالى و ثروت، هیچ امتیازى براى رهبرى نیست؛ چون هر دو امر اعتبارى و بیرونْ ذاتى است، ولى علم و دانش و نیروى جسمانى دو امتیاز واقعى و درونْ ذاتى است که تأثیر عمیقى در مسئلة  رهبرى دارد. رهبر باید با علم و دانش خود، مصلحت جامعه‏اى را که در رأس آن است، تشخیص دهد و با قدرت خود آن را به موقع اجرا در آورد؛ با علم و تدبیر خود نقشة صحیح براى پیکار با دشمن بکشد و با نیروى جسمانى آن را پیاده کند.

تعبیر به «بَسْطَةً» (گسترش) اشاره به این است که وسعت وجودى انسان، در پرتو علم و قدرت است؛ هر قدر اینها افزوده شود، هستى انسان گسترده‏تر مى‏شود.

در اینجا گسترش علم بر گسترش نیروى جسمانى، مقدّم داشته شده، زیرا شرط اول علم و آگاهى است.

ضمناً از این تعبیر استفاده مى‏شود که امامت و رهبرى، گزینش الهى است و او است که شایستگى‏ها را تشخیص مى‏دهد؛ اگر در فرزندان پیامبر این شایستگى را ببیند، امامت را در آنجا قرار مى‏دهد، و اگر در جاى دیگر، در آنجا قرار مى‏دهد؛ و این همان چیزى است که دانشمندان شیعه به آن معتقدند و از آن دفاع مى‏کنند.

سپس مى‏افزاید: خداوند، مُلک خود را به هر کس بخواهد مى‏بخشد و خداوند (احسانش) وسیع و گسترده و دانا (به لیاقت و شایستگى افراد) است: «وَ الله یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَ الله واسِعٌ عَلِیمٌ[34]»[35].

v  با دقت در آیات فوق، می‎توان شاخصه‎های اصلی حاکمان الهی را باز شناخت. شهید مطهری در تبیین ویژگی‎های نبی مکرم اسلام(صلى الله علیه و آله) می‎فرمایند: «پیغمبر اکرم حضرت محمّد بن عبدالله (صلى الله علیه و آله) که نبوّت به او پایان یافت‏... شرایط رهبرى از حیث تشخیص، قاطعیت، عدم تردید و دودلى، شهامت، اقدام و بیم نداشتن از عواقب احتمالى، پیش‏بینى و دوراندیشى، ظرفیت تحمل انتقادات، شناخت افراد و توانایی‏هاى آنان و تفویض اختیارات در خور توانایی‏ها، نرمى در مسائل فردى و صلابت در مسائل اصولى، شخصیت دادن به پیروان و به حساب آوردن آنان و پرورش استعدادهاى عقلى و عاطفى و عملى آنها، پرهیز از استبداد و از میل به اطاعت کورکورانه، تواضع و فروتنى، سادگى و درویشى، وقار و متانت، علاقة شدید به سازمان و تشکیلات براى شکل‏دادن و انتظام دادن به نیروهاى انسانى، همه را در حد کمال داشت.[36]

v  از خطبه‏هاى امام امیرالمؤمنین(علیه السلام) که در آن دربارة رسول خدا(صلى الله علیه و آله) و کسى که سزاوار خلافت است، صحبت شده، خطبه 173 نهج البلاغه است...: «أَیُّهَا النَّاسُ، إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ بِهذَا الْأَمْرِ أَقْوَاهُمْ عَلَیْهِ، وَ أَعْلَمُهُمْ بِامْرِ الله فِیهِ. فِإِنْ شَغَبَ شَاغِبٌ اسْتُعْتِبَ، فَإِنْ أَبَى‏ قُوتِلَ. وَ لَعَمْرِی، لَئِنْ کَانَتِ الْإِمَامَةُ لَا تَنْعَقِدُ حَتَّى‏ یَحْضُرَهَا عَامَّةُ النَّاسِ، فَمَا إِلَى‏ ذلِکَ سَبِیلٌ، وَ لکِنْ أَهْلُهَا یَحْکُمُونَ عَلَى‏ مَنْ غَابَ عَنْهَا، ثُمَّ لَیْسَ لِلشَّاهِدِ أَنْ یَرْجِعَ، وَ لَالِلْغَائِبِ أَنْ یَخْتَارَ. أَلَا وَ إِنِّی أُقَاتِلُ رَجُلَیْنِ: رَجُلًا ادَّعَى‏ مَا لَیْسَ لَهُ، وَ آخَرَ مَنَعَ الَّذِی عَلَیْهِ»؛ اى مردم، سزاوارترین کس براى خلافت، تواناترین افراد بر این امر و داناترین‏شان به فرمان خداست. (هنگامى که چنین فردى برگزیده شد) هر گاه آشوبگرى به آشوب و فتنه‏انگیزى برخیزد از او خواسته مى‏شود که به سوى حق بازگردد و اگر امتناع ورزد با او نبرد مى‏شود (تا حق را بپذیرد). به جانم سوگند! اگر قرار باشد امامت و خلافت جز با حضور همه مردم منعقد نشود، هرگز راهى به سوى آن نتوان یافت؛ بلکه آن‏ها که صلاحیت رأى و نظر دارند در این باره حکم مى‏کنند و حکم آن‏ها نسبت به سایر مردم نافذ است؛ سپس نه حاضران، حق رجوع دارند و نه غایبان حق انتخاب دیگر. آگاه باشید!

آیت الله العظمی مکارم شیرازی در شرح این فراز می‎نویسند:

«من با دو کس پیکار خواهم کرد: نخست آن کس که چیزى را ادعا کند که حق او نیست و دیگر، کسى که از دادن حقى که بر اوست، امتناع ورزد.

همان‏گونه که ذکر شد امیرمؤمنان، على (علیه السلام) این خطبه را با بیان بخشى از ویژگى‏هاى پیامبر خداوند (صلى الله علیه و آله) شروع مى‏کند... سپس امام (علیه السلام) در ادامه به سراغ شرایط امام و خلیفه مردم مى‏رود و آن را عمدتاً در دو چیز خلاصه مى‏فرماید: «اى مردم، سزاوارترین کس براى خلافت، تواناترین افراد بر این امر و داناترین‏شان به فرمان خداست.»

در حقیقت، امام (علیه السلام) به دو رکن اساسى که یکى جنبه علمى دارد و دیگر جنبه عملى اشاره کرده است؛ از نظر علمى باید از همه آگاه‏تر باشد و از نظر عملى در امر مدیریت از همه قوى‏تر. بسیارند کسانى که عالمند، ولى مدیر نیستند و یا مدیرند و عالم نیستند و تا این دو دست به دست هم ندهد، اداره صحیح جامعه امکان‏پذیر نیست.

قرآن مجید نیز همین موضوع را در داستان بنى‏اسرائیل بیان فرموده است؛ آن‏جا که پیامبر «طالوت» را به عنوان رهبرى و فرماندهى آن‏ها برگزید، و ایشان اعتراض کردند که ما سزاوارتریم؛ چرا که ثروتمندان قوى‏ترى داریم. او در پاسخ اعتراضشان گفت: «طالوت» از همه شایسته‏تر است؛ چرا که خدا سهم بیش‏ترى از علم و قدرت به او داده «إِنَّ الله اصْطَفَاهُ عَلَیْکُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِى الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ»[37]

روشن است که امام علیه السلام با بیان این مطلب مى‏خواهد شایستگى خود را نسبت به همه براى تصدّى امر خلافت اثبات کند؛ زیرا همگان مى‏دانستند او از همه به اصول و فروع اسلام آگاه‏تر و از همه در امر مدیریت و مبارزه با دشمن قوى‏تر و پایدارتر است...[38]

v  از آن‎چه گفته شد به‌دست می‌آید که در آیات و روایات وارده، سه ویژگی اصلی برای کسانی که از سوی پروردگار برای تصدی امور جامعه برگزیده می‎شوند وجود دارد: «دوری از گناه و ظلم»، «علم و دانایی» و «توانایی و قدرت مدیریت».[39]