بسم الله الرحمن الرحیم

فصل 1.  انسان، آزادی، عبودیت

1.     انسان در اسلام

خلاصه:

[انسان در حقیقت موجودی آزاد و مختار است.]

«فَجَعَلْناهُ سَمیعاً بَصیراً * انّا هَدَیْناهُ السَّبیلَ امّا شاکِراً وَ امّا کَفوراً»؛[1]  

از این بهتر و زیباتر، آزادى و اختیار انسان و ریشه و مبناى آن را نمى‏شود بیان کرد: «او را مورد آزمایش قرار دادیم، راه را به او نمایاندیم، آن‏وقت این خود اوست که باید راه خویشتن را انتخاب کند...»[2]

تفصیلی:

 تفسیر انسان، تفسیر تاریخ، تحلیل حوادث حال و گذشته و آینده، تفسیر طبیعت، تبیین همة علائقى که انسان را با دنیاى بیرون از وجود او ـ جهان، انسان‏ها، اشیاء ـ مرتبط مى‌کند، و نیز فهم و درک آدمى از وجود خود و خلاصه همة چیزهایى که نظام ارزشى جامعه را مى‌سازد، و آن را بر ادارة مطلوب خود قادر مى‌کند، همه و همه از این جهان‌بینى الهى ریشه و مایه مى‌گیرد و منشعب مى‌شود. در اندیشة الهى اسلام همة هستى آفریدة خداست و جلوه‌گاه علم و قدرت او و پوینده به سوى اوست، و انسان برترین آفریده و جانشین اوست.

انسان مى‌تواند با استخراج گنجینه‌هاى استعداد ـ که در نهاد اوست ـ خود را و جهان را که براى او آفریده شده به زیباترین وجهى بسازد و بیاراید، و با دو بال علم و ایمان به عروج معنوى و مادى نائل آید، و مى‌تواند با تضییع یا به انحراف کشاندن این استعدادها جهنمى از ظلم و فساد در جهان بیافریند. چراغ هدایت بشر ایمان او به خدا و تسلیم او در برابر امر و نهى الهى است... پیغمبران مردم را به بندگى خدا ـ که پتکى بر سر خودخواهى و برترى‌جویى است ـ فرا خواندند، و آیینى که بهشت صفا و آرامش را حتى پیش از بهشت اخروى به بشر ارزانى مى‌داشت، بدو عرضه کردند و او را به مهار کردن غریزة افزون‌خواهى و سلطه‌جویى تشویق نمودند، و از تباه شدن و هرز رفتن استعدادها و غلتیدن در لجن‏زار فساد اخلاقى برحذر داشتند، و سرچشمه‌هاى فضیلت و راستى و محبت و کار و ابتکار و دانش و آگاهى را در او جارى ساختند، و یاد خدا و عشق به او را ـ که ضامن این همه و تعالى بخش روان اوست ـ بدو تلقین کردند.

... آزادى، برابرى انسان‏ها، عدل اجتماعى، خودآگاهى افراد جامعه، مبارزه با کژى و زشتى، ترجیح آرمان‏هاى انسانى بر آرزوهاى شخصى، توجه و یاد الهى، نفى سلطه‌هاى شیطانى و دیگر اصول اجتماعى نظام اسلامى و نیز اخلاق و رفتار شخصى و تقواى سیاسى و شغلى، همه و همه ملهم و زائیدة آن جهان‌بینى و برداشت کلى از جهان و انسان است. اسلام نظام‏هاى مبتنى بر زور و قلدرى و زایندة ظلم، جهل، اختناق، استبداد، تحقیر انسان و تبعیض نژادها، ملت‏ها، خون‏ها و زبان‏ها را رد مى‌کند و غلط مى‌شمرد، و با هر آن نظام و کس که به ستیزة نظام اسلامى کمر بندد، با شدت و مقاومت مى‌ستیزد، و به جز آنان با همة انسان‏ها ـ چه هم کیش و چه ناهم کیش ـ به محبت و مساعدت امر مى‌کند. بر چنین پایه‌ها و با چنین هدف‏هایى انقلاب اسلامى در ایران پدید آمد، و نظام جمهورى اسلامى را بنا نهاد.[3]

v    علامه محمدتقی جعفری (ره) در این زمینه می‏نویسند:

در قلمرو انسان‌شناسی‌... چهار نظریة مهم ابراز شده است‌:

... نظریة چهارم، «نظریة اسلام دربارة انسان» است؛ مبنی بر این‌که‌: انسان موجودی است، دارای نهادها و استعدادهای بسیار متنوّع و متکثّر که بسیاری از آن‌ها را تاکنون از خود بروز داده و در صحنة هستی حرکت کرده است‌. انکار چنین موجودیّتی از انسان در امتداد تاریخ‌، بدتر از انکار خویشتن است‌. این جریان مستمر را می‌توان در دو بُعد اساسی مشاهده نمود:

الف‌) به فعلیّت رسیدن نهادها و استعدادهای انسانی که مستند به عوامل جبری در زندگی است‌؛ از مبدأ و عامل اصلی حرکت (صیانت و حب‌ّ ذات) گرفته تا هدف‌ها و مقاصدی که حیات آدمی را به صورتی جبری به خود جلب می‌نماید.

ب‌) توجه و اشتیاق جدّی و مستمرّ انسان به تعالی و کمال‌.[4]

v    شهید علامه مرتضی مطهری(ره) در تبیین این موضوع می‏فرمایند:

موجودات جهان تقسیم مى‏شوند به جان‏دار و بی‏جان. موجودات بی‏جان هیچ‏گونه نقشى در ساختن خویش ندارند. آب و آتش و سنگ و خاک بی‏جان‏اند و هیچ نقشى در تکوین و یا تکمیل خویش ندارند، بلکه صرفاً تحت تأثیر عوامل خارجى تکوین مى‏یابند و تحت تأثیر همان عوامل احیاناً نوعى کمال کسب مى‏کنند. از این موجودات هیچ‏گونه تلاشى و فعالیتى در جهت ساختن یا پرداختن به خود مشاهده نمى‏شود. ولى [از] جان‏داران، مانند گیاه و حیوان و انسان، یک سلسله تلاشها در جهت حفظ و صیانت خود از آفات و در جهت جذب مواد دیگر و در جهت تولید مثل مشاهده مى‏شود.

... در انسان، همه قواى طبیعى و قواى شعورى که در گیاه و حیوان هست وجود دارد؛ به‏علاوه یک سلسله میل‏هاى اضافى- که قبلاً شرح داده شد- و به‏علاوه نیروى خارق‏العادة عقل و اراده که سرنوشت آیندة او را با مقیاس زیادى به دست خودش مى‏دهد و خودش آیندة خویش را انتخاب مى‏کند و مى‏سازد.

... نقش انسان، هم آگاهانه است و هم آزادانه؛ یعنى انسان، هم به خود و محیط خود آگاه است و هم آنکه با توجه به آینده، به حکم نیروى عقل و اراده، مى‏تواند آزادانه، آیندة خویش را به هر شکل که خود بخواهد انتخاب کند.

... گستردگى دایرة سازندگى انسان نسبت به آینده‏اش از سه ویژگى در انسان سرچشمه مى‏گیرد:

1. وسعت دایرة بینش و آگاهى‏

انسان با نیروى علم، دایرة بینش و آگاهى خویش را از ظواهر و سطح طبیعت عبور مى‏دهد و تا اعماق درون آن گسترش مى‏دهد و قوانین طبیعت را مى‏شناسد. با شناختن قوانین طبیعت، دست انسان براى ساختن طبیعت، آنچنان که با زندگى انسان سازگارتر باشد، باز مى‏شود.

2. وسعت دامنة خواست‏ها...

3. استعداد خودساختگى ویژه‏اى که در انسان است و هیچ موجود دیگر در این جهت مانند او نیست...

انسان در ناحیة خصلت‏ها و خوی‏ها یک موجود بالقوّه است؛ یعنى در آغاز تولد، فاقد خوى و خصلت است؛ برخلاف حیوانات که هرکدام با یک سلسله خصلت‏هاى ویژه متولد مى‏شوند. انسان چون فاقد هرگونه خوى و خصلتى است و از طرفى خوى‏پذیر و خصلت‏پذیر است، به‏وسیلة خصلت‏ها و خوی‏هایى که تدریجاً پیدا مى‏کند، یک سلسله «ابعاد ثانوى» ـ علاوه بر ابعاد فطرى ـ براى خویش مى‏سازد.

انسان یگانه موجودى است که قانون خلقت، قلم ترسیم چهرة او را به دست خودش داده است که هرطور که مى‏خواهد ترسیم کند؛ یعنى برخلاف اندام‏هاى جسمانى‏اش که کارش در مرحله رحِم به پایان رسیده است و برخلاف خصلت‏هاى روحى و اندام‏هاى روانى حیوانات که آنها نیز در مرحلة قبل از تولد پایان گرفته است، اندام‏هاى روانى انسان ـ که از آنها به خصلت‏ها و خوی‏ها و ملکات اخلاقى تعبیر مى‏شود ـ به مقیاس بسیار وسیعى پس از تولد ساخته مى‏شود.

این است که هر موجودى ـ حتى حیوان ـ آن چیزى است که او را ساخته‏اند، ولى انسان آن چیزى است که بخواهد باشد و... انسان یگانه موجودى است که خودش باید «خویشتن» را انتخاب کند که چه باشد.

خداوند در قرآن کریم مى‏فرماید:

«ما راه را به انسان (این موجود آزادِ خودساز) نمودیم تا او خود چه بخواهد و چه انتخاب کند. (از دو راه یکى را انتخاب خواهد کرد:) یا راهى که ما نموده‏ایم و سپاسگزار ما خواهد بود و یا راه دیگر که راه ناسپاسى است.[5]»[6]