خواجه نصیرالدین طوسی (قدس سره) متوفای ۶۷۲ه.ق

خواجه طوسی، فیلسوف محقق، معلم انسان و از داناترین مردم زمان خود بود. وی در ۱۱ جمادی الاولی سال ۵۹۷ در طوس متولد شد و در همان جا رشد کرد و لذا به طوسی مشهور شد و اصل وی از جهرود از نواحی قم به نام وشاره (بر وزن عباره) است. ایشان در روز عید غدیر سال ۶۷۲ بدرود حیات گفت و در جوار امامین کاظمین در مکانی که برای ناصر عباسی آماده شده بود (و در آنجا دفن نشد) به خاک سپرده شد^[۱].

ابن ادریس حلی (قدس سره) متوفای ۵۹۸ ه.ق

ابن ادریس حلی، فقیهی فاضل و محققی روشنگر، افتخار بزرگان و بزرگ فقیهان حله، صاحب کتاب السرائر که به بررسی فتاوی فقها می‌پردازد و نیز کتاب مختصر تبیان الشیخ، در سال ۵۹۸ بدرود حیات گفت؛ در حالی که ۵۵ سال بیش نداشت…»^[۱]. وی با اجتناب از تقلید و تکیه بر منابع اصیل اجتهاد، یعنی کتاب و سنت و اجماع و عقل، توانست به رکود حوزه‌های فقهی پایان بخشد.

قطب راوندی (قدس سره) متوفای ۵۷۳ ه.ق

ایشان یکی از فقها و محدثین بزرگ شیعه است: «ابوالحسن سعید بن هبه الله بن حسن عالمی ماهر، فقیه، محدث، مفسر و محقق بزرگوار و مورد اعتماد، صاحب کتبی همچون الخرائج و الجرائح، قصص الانبیاء لب اللباب، شرح منهج و غیر آن و از محدثین بزرگ شیعه است. وی در ۴ شوال ۵۷۳ وفات یافت و قبرش در شهر قم در کنار حرم فاطمه معصومه مزار معروفی است»^[۱].

سلار دیلمی (قدس سره) متوفای ۴۶۳ ه.ق

ایشان از فقیهان و اندیشمندان نامدار قرن پنجم قمری است. سلار دیلمی بعد از عصر غیبت یکی از مشایخ و از مهم ترین عالمان و پیشوایان امامیه بوده‌است.

شیخ طوسی (قدس سره) متوفای۴۶۰ هـ . ق

وی از ارکان و بزرگان فقهای شیعه در قرن پنجم بوده است. بعد از وفات سید مرتضی زعامت شیعیان بر عهده‌ی وی قرار گرفت و او نیز با تربیت هزاران شاگرد و تألیف ده‌ها اثر ماندگار علمی، خدمت بزرگی به عالم اسلام به ویژه مذهب امامیه به انجام رساند که تأثیر عظیم کار وی هم اکنون نیز قابل مشاهده است:

ابی الصلاح حلبی (قدس سره) متوفای۴۴۷ ه.ج

تقی الدین حلبی، فقیه بزرگ، محدث و مفسر، از شاگردان سیدمرتضی و شیخ طوسی بود که در سال ۳۷۴ متولد و در سال ۴۴۷ قمری بدرود حیات گفت.^[۱]

وی در کتاب الکافی به مسائلی از قبیل لزوم و عدم لزوم دولت و ریاست حاکمه برای جامعه، شرایط امام امت و اوصافش، شرایط نایب امام و اوصافش، زکات، خمس، انفال، غنایم، فسق و احکام فساق، حدود و تعزیرات، قاضی، شرایط و اوصاف او، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، نماز جمعه، عیدین و… پرداخته است. وی در بسیاری از این موارد، به مسائل فقه حکومتی اسلام پرداخته و فتوا صادر نموده است. ایشان همچنین در فصلی خاص با عنوان «فصل فی تنفیذ الاحکام» به این مباحث می‌پردازد.

سید مرتضی (قدس سره) متوفای۴۳۶ ه.ق

علی بن الحسین، ملقب به سید مرتضی و علم الهدی از بزرگان فقهای امامیه و یکی از بزرگ ترین دانشمندان شیعه‌ی امامیه است. او مشهور به سید مرتضی (لقبی که آن را از جدش حضرت علی (ع) در یک رؤیای صادقه دریافت داشت) است. وی فضیلت‌های منحصر به فردی داشت و شیعه و سنی بر فضل وی شهادت داده اند. او در ۲۵ ربیع الاول سال ۴۳۶ وفات یافت و فرزندش در منزلش بر او نماز گزارد و در همان جا دفن شد جنازه‌ی او بعد از مدتی به کربلا و کنار جدش امام حسین (ع) منتقل شد».^[۱]

۳٫ شیخ مفید (قدس سره) متوفای۴۱۳ هـ.ق

«ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان معروف به ابن المعلم از جمله متکلمین امامیه است که در زمان خود ریاست شعبه را در دست داشت و ازپیشگامان علم و صنعت کلام بود. او فقیهی خوش فکر، تیزبین و حاضر جواب بود. در سال ۳۳۸ متولد شد و دوم شوال ۴۱۳ وفات یافت. روز وفات وی به جهت کثرت نمازگزاران بر جنازه‌ی وی و گریه کنندگان بر او از موافق و مخالف روزی بی‌مانند بود.»[۱]

۲٫ شیخ صدوق (قدس سره) متوفای۳۸۱ ه.ق

ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه معروف به صدوق یکی از بزرگ ترین محدثان شیعه در آغاز عصر غیبت کبرا است. نجاشی می‌نویسد: وی ساکن ری، شیخ و فقیه ما و شخصیت برجسته‌ی شیعه در خراسان بود. و در سال ۳۵۵ وارد بغداد شد و بزرگان شیعه از او حدیث شنیدند، در حالی که او در سن جوانی بود»[۱].

وی نیز مانند کلینی مؤلف یکی از کتب اربعه‌ی شیعه به نام «من لا یحضره الفقیه» می‌باشد. گرچه حیات علمی صدوق در دوره‌ی محدثان قرار گرفته است، اما در کتاب‌هایی که وی تألیف کرده، می‌توان کم و بیش فتاوی خود ایشان را نیز ملاحظه کرد.

۱٫ شیخ کلینی (قدس سره) متوفای ۳۲۸ ه.ق

محمد بن یعقوب بن اسحق کلینی رازی، از نخستین محدثان امامیه و مؤلف کتاب عظیم کافی است. «محمد بن یعقوب الکلینی، یکنی اباجعفر، ثقه، عارف بالاخبار… و توفی محمد بن یعقوب سنه ثمان و عشرین و ثلاثمأه ببغداد[۱] و دفن بباب الکوفه‌ی مقبرتها».[۲] او در دوران غیبت صغرا می‌زیسته است. کتاب کافی وی یکی از کتب چهارگانه‌ای است که فقیهان شیعه برای استنباط احکام به روایات آن استناد کرده و هر یک به نحوی از آن سود جسته اند.