آیت الله العظمی شیخ جواد تبریزی (قدس سره)

آیت الله تبریزی از شاگردان ممتاز آیت الله خویی در چگونگی اثبات ولایت فقیه از راه حسبه در کتاب «صراط النجاة» امور حسبیه را به دو دسته تقسیم کرده‏اند: ۱- امور حسبیه به مفهوم مضیق، ۲- امور حسبیه به معنای موسع، (صراط النجاة، ص ۱۰ و۱۲). «حسبه» به معنای اجر و ثواب است. کارهایی که می‏دانیم خداوند راضی نیست بر زمین بماند و شخص خاصی برای آن‏ها تعیین نشده است، «امور حسبیه» نامیده می‏شود؛ مثل سرپرستی اطفال بی سرپرست و حفظ اموال آن‏ها، دفن مسلمانی که خویشاوند ندارد، حفظ اموالِ اشخاص غایب. به نظر فقها، مسؤولیت این گونه کارها یا اختصاصا بر عهده فقیه عادل است و یا قدر مسلّم آن است که فقیه عادل، حقّ تصدی این مسؤولیت‏ها را دارد و اگر فقیه در دسترس نباشد، بر عهده مسلمانان عادل و در غیر این صورت بر عهده مسلمانان غیر عادل است؛ بنابراین قدر مسلّم آن است که با وجود فقیه عادل، دیگران حقّ تصرّف در امور حسبیه را ندارند.

حال این سؤال مطرح می‏شود که آیا اداره جامعه اسلامی و امور سیاسی، اقتصادی و فرهنگی که قطعا در سرنوشت دنیوی و اخروی مردم دخالت دارند ـ از امور حسبیه می‏باشد، یا اینکه شارع، اصلاح نظام آموزشی، قانون‏گذاری، فرهنگی و عدالت اجتماعی و…، را با این همه احکام دقیق و فراوان در کتاب و سنّت، به حال خود واگذارده و انجام آن‏ها را خواستار نشده است؟!

مسلما از مهمترین اموری که اگر متصدی نداشته باشد، جامعه دچار بیشترین هرج و مرج می‏شود چطور ممکن است حفظ مال کودکان بی سرپرست و اشخاص دیوانه یا غایب، از اموری باشد که خداوند راضی نباشد زمین بماند و بر فقیه عادل تصدّی این امور واجب باشد، ولی حفظ اموال عمومی، حفظ جان و مال و ناموس مسلمانان، حفظ مرزهای کشور و برپایی حکومت عدل که در سایه آن احکام دین در جامعه پیاده شود، مورد توجّه خداوند نباشد؟ آیا می‏توان گفت خداوند نسبت به اموال ایتام اهتمام دارد، ولی نسبت به حفظ بیت المال مسلمین اهتمام ندارد؟ پس نمی‏توان گفت عالمان دین، تصدعی حقوق فردی جزئی را بر عهده فقیه می‏ دانند ولی نسبت به حقوق عمومی و اداره جامعه اسلامی نظری ندارند. آیا باور کردنی است که اسلام هرگونه تسلّط کفّار را بر مسلمانان ممنوع کرده باشد

«و لن یجعل الله للکافرین علی المؤمنین سبیلاً»؛ (سوره نساء، آیه ۱۰۴) ولی نسبت به تشکیل جامعه‏ای مستقل و ایمن از خطردشمنان، داخلی و خارجی بی تفاوت باشد! بنابراین، تشکیل حکومت از بارزترین مصادیق امور حسبیه و از اهم واجبات است و فراهم کردن مقدّمات این واجب نیز واجب می‏باشد. و دلیل این مطلب را می‏توان در دو مقدمه خلاصه نمود:

مقدمه اول؛ مسلّم است که خداوند راضی نیست که مصالح و احکام وابسته به حکومت اسلامی از بین برود؛ به بیان دیگر با وجود مؤمنان، اداره جامعه توسط فاسقان و ظالمان، مورد رضایت خداوند نمی‏باشد. این مقدمه مطلبی ضروری و واضح است و کسی نمی‏تواند از لحاظ فقهی در آن تردید روا دارد.

مقدمه دوّم؛ انجام این مهم؛ فقط بر عهده فقیه است؛ زیرا ازادلّه شرعی، می‏ فهمیم که شرط تصدّی حکومت، فقاهت است و قدر مسلّم آن است که فقیه می‏تواند آن را تصدّی سرپرستی کند؛ زیرا اصل بر این است که هیچ کس بر دیگری حق امر و نهی ندارد، مگر آن که از طرف خداوند مُجاز باشد. بنابراین، روشن می‏شود که سرپرستی امورحسبیه، با تأسیس حکومت دینی و زعامت ولی فقیه، پیوندی ناگسستنی دارد، (سید کاظم الحسینی الحائری: ولایة الامر فی عصر الغیبة، ص ۹۶). آیت‏الله تبریزی در این زمینه می‏فرماید: «شارع راضی به تصدّی امور مسلمانان توسط ظالم فاسق نیست. بر مسلمانان قطع ایادی ظلمه ـ در صورت تمکّن واجب ـ است و ایجاد امنیت برای مؤمنان، از اهمّ مصالح می‏باشد و حفظ آن واجب است.

اگر فقیه صالح یا مأذون ازجانب فقیه، تصدّی امور مسلمانان را بر عهده گرفت، دیگران حقّ تضعیف وی را ندارند و وجوب اطاعت متصدّی در امور راجع به انتظام جامعه، بعید نیست. محدوده اختیارات وی از حفظ حوزه اسلام و مسلمین تجاوز نمی‏کند». [۱]

[۱]. (آیت‏ الله شیخ جواد تبریزی،ایصال الطالب الی التعلیق علی المکاسب، قم، ۱۴۱۱، ج ۳، ص ۳۶ ـ ۴۰