بسم الله الرحمن الرحیم

فصل دوازدهم: بحث احتمال خطای ولی فقیه

                   شماره 2

1. راه‏های عمومی جلب هدایت الهی

1-1. صبر و یقین

   در سورة مبارکة سجده، خدای متعال ضمن بیان حالات ملت‏ها و اقوام و انسان‏های مبارز و پر تلاشِ مؤمن، این تعبیر را می‌فرماید: «وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُون‏»؛[1] کسانی‌که دو خصوصیت و دو امتیاز را در خود به‌وجود آوردند، به این موهبت بزرگ سرافراز شدند که خدای متعال زمام هدایت مجموعه‌های انسانی را به آنها سپرد. آن دو خصوصیت، یکی صبر است و دیگری یقین؛ «لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُون‏»[2]  

 یقین، همان ایمان آگاهانه و روشن‌بینانه است که وسوسه‌ها نمی‌تواند آن را در دل انسان، سست‌بنیاد کند. صبر، خصوصیتی است که به یک انسان بزرگ این امکان را می‏دهد که در راه آرمانهایی که آگاهانه و روشن‌بینانه انتخاب کرده‎است، به هنگام مواجهه با مشکلات، خود و راه خود را گم نکند؛ هدف را فراموش نکند و منصرف نشود.[3]

همة پیغمبران، همة هدایتگران و همة کسانی‌که توانسته‌اند در مسیر تاریخِ بشر یک اثر ماندگار و تحسین برانگیز از خود به جا بگذارند، باید از این دو خصوصیت برخوردار می‌بودند. امام راحل ما، این تجدید کنندة حیات اسلام در میان ملت ما و امت اسلامی، از این دو خصوصیت برخوردار بود.[4]

   اینکه در قرآن مى‌فرماید: «یَهْدی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ»،[5] کسانى که به خدا ایمان پیدا کنند، خداوند آنها را هدایت مى‌کند و به راه‏هاى سلم و همزیستى سوق مى‌دهد، به خاطر مبناى توحیدى جامعة اسلامى است. ولایت، یعنى پیوند و ارتباط تنگاتنگ و مستحکم و غیرقابل انفصال و انفکاک. جامعة اسلامى که داراى ولایت است، یعنى همة اجزاى آن به یکدیگر و به‎ آن محور و مرکز این جامعه ـ یعنى ولىّ ـ متصل است.[6]

v    تفسیر جوامع الجامع ذیل آیه 16 سوره مائده می نویسد:

«جَعَلْناهُ هُدىً لِبَنِی إِسْرائِیلَ وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ»؛[7] و کتابى را که به موسى نازل کردیم، براى قومش (بنى اسرائیل) راهنما قرار دادیم.

«وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا» و ما برخى از بنى اسرائیل را پیشوا و امام قرار دادیم، تا دیگران گفتار و رفتار آنها را سرمشق قرار می‏دهند و آنها مردم را به دین و شریعت خدا که در تورات است راهنمایى کنند؛ «لَمَّا صَبَرُوا»؛ به سبب این که صبر و شکیبایى کردند. و همچنین این کتابى را که بر تو فرستادیم، نور و هدایت‏کننده قرار مى‏دهیم، و مسلّماً بعد از تو در امّت تو پیشوایانى قرار مى‏دهیم تا مانند راهنمایان بنى اسرائیل، مردم را ارشاد کنند. و این به‏ خاطر این است که آنها بر دین و یارى آن شکیبا بودند و با دلیل‏هاى حق و یقینى، آن را ثابت و پایدار کردند.

عبارت «لَمَّا صَبَرُوا»، لَمَا صَبَرُوا نیز خوانده شده است و معنا این است: به علّت این که صبر کردند، ما آنها را امام قرار دادیم. حسن [بصرى‏] گفته است که آنها بر بلاها و سختی‏هاى دنیا صبر کرده‏اند.»[8]

v    علامه طبرسی در جای دیگری از تفسیر جوامع الجامع می‏نویسد:

«وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً؛ و آنها را امامان و پیشوایانى قرار دادیم که در شریعت الهى مورد اقتداى مردم باشند و به دستور ما مردم را به راه راستین و دین استوار هدایت کنند.

البتّه هر کس براى پیشوایى خلق صلاحیت داشته باشد، هدایت آنها نیز بر او حتمى است و از طرف خداوند به این سمت مأمور مى‏باشد، و در قدم اول به هدایت خود مى‏پردازد تا عموم جامعه از ارشادات او بهره‏مند شود، و دلها با اطمینان خاطر به او اقتدا کنند.»[9]

v    در تفسیر نمونه نیز این بحث را می یابیم:

«در اینجا رمز پیروزى و شرط پیشوایى و امامت را دو چیز شمرده: یکى ایمان و یقین به آیات الهى، و دیگر صبر و استقامت و شکیبایى. این امر مخصوص بنى اسرائیل نیست؛ درسى است براى همة امت‎ها و براى مسلمانان دیروز و امروز و فردا که پایه‏هاى یقین خود را محکم کنند و از مشکلاتى که در طریق به ثمر رساندن خط توحید است، نهراسند؛ صبر و مقاومت را پیشة خود کنند تا ائمة خلق و رهبر امت‏ها در تاریخ عالم شوند.

تعبیر به «یهدون» (هدایت مى‏کنند) به صورت فعل مضارع و همچنین جمله «یوقنون» (یقین دارند) آن هم به صورت فعل مضارع، دلیل بر استمرار این دو وصف در طول زندگى آنها است؛ چرا که مسئلة رهبرى، لحظه‏اى از مشکلات خالى نیست، و در هر گام، شخص رهبر و پیشواى مردم با مشکل جدیدى روبرو مى‏شود که باید با نیروى یقین و استقامت مداوم به مبارزه با آن برخیزد، و خط هدایت به امر الهى را تداوم بخشد.

قابل توجه اینکه مسئلة هدایت را مقید به «امر الهى» مى‏کند، و مى‏فرماید: «یَهْدُونَ بِأَمْرِنا»، و مهم در امر هدایت همین است که از فرمان الهى سرچشمه گیرد؛ نه از امر مردم و خواهش و تمناى دل، یا تقلید از این و آن.»[10]

v    حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جای دیگر می‏نویسند:

«هدایت در آیات و روایات به دو معنى آمده است: ارائة طریق (نشان دادن راه) و ایصال به مطلوب (رساندن به مقصد)... جملة «یهدون بامرنا» در آیة مورد بحث نیز اشاره به همین معنى است؛ یعنى آنها پیشوایانى بودند که به قدرت پروردگار در نفوسِ آماده نفوذ مى‏کردند و آنها را به هدف‏هاى عالى تربیتى و انسانى سوق مى‏دادند.

این معنى، فى حد ذاته[11] معنى قابل ملاحظه‏اى است و یکى از شئون امامت و شاخه‏هاى هدایت است؛ اما جملة «یَهْدُونَ بِأَمْرِنا» را منحصر به این معنى دانستن، موافق ظاهر آیه نیست؛ مانعى ندارد که ما «امر» را در این جمله، به معنى وسیع کلمه بگیریم که هم «امر تکوینى» و هم «تشریعى» را در بر گیرد و هر دو معنىِ هدایت در آیه جمع باشد؛ این معنى با بعضى از احادیث که در تفسیر آیه به ما رسیده نیز هماهنگ است.

ولى به هر حال رسیدن امام و پیشوا به این مقام، تنها در پرتو یقین و استقامت امکان‏پذیر است.»[12]