بسم الله الرحمن الرحیم

فصل5: مفهوم ولایت

3. حوزه های سه گانه ولایت از نگاه قرآن 

(شماره 2: حوزه دوم)

3-2. ولایت و اتصال جدایی‎ناپذیر اعضای جامعة اسلامی ‏با محور نظام ولایی (ولی)

   مسئلة ولایت به آن صورتی که ‎از قرآن استنباط می‏کنیم، غالباً کمتر مطرح می‏شود... می‏خواهم درباره مفهوم «ولایت» از ریشه حرف بزنم. می‏خواهیم معنی ولایت را از آیات کریمه قرآن بیرون بکشیم و استنباط و استخراج کنیم تا ببینید که ‎اصل ولایت چه ‎اصل مدرن مترقی جالبی است و چگونه یک ملت، یک جمعیت، پیروان یک فکر و عقیده ‎اگر دارای ولایت نباشند سرگردان هستند. در سایة ‎این بحث، این مسئله را درک و احساس خواهید کرد و به خوبی خواهید فهمید، چرا کسی که ولایت ندارد، نمازش نماز، و روزه‎اش روزه، و عبادتش عبادت نیست. به خوبی می‏شود با این بحث فهمید که چرا اگر جامعه‎ای و امتی ولایت ندارد، اگر همه عمر را [هم] به نماز و روزه و تصدّقِ تمام اموال بگذارند، باز لایق لطف خدا نیست و خلاصه در سایة ‎این بحث معنای احادیث ولایت را می‏شود فهمید، از جمله ‎این حدیث معروف که... «أَمَا لَوْ أَنَّ رَجُلًا قَامَ لَیْلَهُ وَ صَامَ نَهَارَهُ وَ تَصَدَّقَ بِجَمِیعِ مَالِهِ وَ حَجَّ جَمِیعَ دَهْرِهِ وَ لَمْ یَعْرِفْ وَلَایَةَ وَلِیِّ الله فَیُوَالِیَهُ وَ یَکُونَ جَمِیعُ أَعْمَالِهِ بِدَلَالَتِهِ إِلَیْهِ مَا کَانَ لَهُ عَلَى الله جَلَّ وَ عَزَّ حَقٌّ فِی ثَوَابِهِ»؛[1] اگر مردی شب‏ها تا به صبح بیدار بماند وتمام عمر را روزه بگیرد ـ نه فقط ماه رمضان را ـ وتمام اموالش را در راه خدا صدقه دهد و در تمام دوران عمرش به حج رود، در حالی‏که ولایت ولی خدا را نشناخته باشد تا از او پیروی کند و تمام اعمالش با راهنمایی او باشد، این چنین آدم هر آنچه که انجام داده‎است بیهوده و بی ثمر و خنثی است.»

v  در قرآن سخن از «ولاء» و «موالات» و «تولّى» زیاد رفته است. در این کتاب بزرگ آسمانى، مسائلى تحت این عناوین مطرح است. آنچه مجموعاً از تدبّر در این کتاب مقدّس به دست مى‏آید این است که از نظر اسلام دو نوع ولاء وجود دارد: منفى و مثبت؛ یعنى از طرفى مسلمانان، مأموریّت دارند که نوعى ولاء را نپذیرند و ترک کنند، و از طرف دیگر دعوت شده‏اند که ولاء دیگرى را دارا باشند و بدان اهتمام ورزند.

ولاء اثباتى اسلامى نیز به نوبة خود بر دو قسم است: ولاء عام و ولاء خاص. ولاء خاص نیز اقسامى دارد: ولاء محبّت، ولاء امامت، ولاء زعامت، ولاء تصرّف یا ولایت تکوینى...

اسلام خواسته است مسلمانان به صورت «واحد مستقلّى» زندگى کنند، نظامى مرتبط و اجتماعى پیوسته داشته باشند، هر فردى خود را «عضو یک پیکر» که همان جامعه اسلامى است بداند، تا جامعة اسلامى قوى و نیرومند گردد؛ [چرا] که قرآن مى‏خواهد جامعة مسلمانان برتر از دیگران باشد: «وَ لا تَهِنوا وَ لا تَحْزَنوا وَ انْتُمْ الأعْلَوْنَ انْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ»؛[2] سست نشوید و اندوهگین نباشید که اگر به حقیقت مؤمن باشید، شما برترید...[3]

1. ولاء محبّت

v  نیروى محبت از نظر اجتماعى نیروى عظیم و مؤثرى است. بهترین اجتماع‏ها آن است که با نیروى محبت اداره شود؛ محبت زعیم و زمامدار به مردم و محبت و ارادت مردم به زعیم و زمامدار.

علاقه و محبت زمامدار، عامل بزرگى است براى ثبات و ادامة حیات حکومت؛ و تا عامل محبت نباشد، رهبر نمى‏تواند و یا بسیار دشوار است که اجتماعى را رهبرى کند و مردم را افرادى منضبط و قانونى تربیت کند؛ ولو اینکه عدالت و مساوات را در آن اجتماع برقرار کند. مردم آن‏گاه قانونى خواهند بود که از زمامدارشان علاقه ببینند و آن علاقه‏هاست که مردم را به پیروى و اطاعت مى‏کشد.

قرآن خطاب به پیغمبر مى‏کند که: ‏اى پیغمبر! نیروى بزرگى را براى نفوذ در مردم و اداره اجتماع در دست دارى: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ الله لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظّاً غَلیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِى الْامْر»؛[4] به موجب لطف و رحمت الهى، تو بر ایشان نرم‏دل شدى؛ که اگر تندخوى سخت‏دل بودى از پیرامونت پراکنده مى‏گشتند. پس، از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه و در کار با آنان مشورت کن.

در اینجا علت گرایش مردم به پیغمبر اکرم را علاقه و مهرى دانسته که نبى اکرم نسبت به آنان مبذول مى‏داشت. باز دستور مى‏دهد که ببخششان و برایشان استغفار کن و با آنان مشورت نما؛ اینها همه از آثار محبت و دوستى است، همچنان‏که رفق و حلم و تحمّل، همه از شؤون محبت و احسان‏اند.

و باز قرآن مى‏فرماید: «وَ لا تَسْتَوِى الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتى هِىَ أَحْسَنُ فَاذَا الَّذى بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأنَّهُ وَلِىٌّ حَمیمٌ»؛[5] نیک و بد یکسان نیست. با اخلاق نکوتر، دفع شر کن که آن‎‏گاه آن‏که بین تو و او دشمنى است، گویا دوستى خویشاوند است.

... قلب زمامدار بایستى کانون مهر و محبت باشد نسبت به ملت. قدرت و زور کافى نیست؛ با قدرت و زور مى‏توان مردم را گوسفندوار رانْد، ولى نمى‏توان نیروهاى نهفته آنها را بیدار کرد و به کار انداخت. نه تنها قدرت و زور کافى نیست، عدالت هم اگر خشک اجرا شود کافى نیست؛ بلکه زمامدار همچون پدرى مهربان باید قلباً مردم را دوست بدارد و نسبت به آنان مهر بورزد و هم باید داراى شخصیتى جاذبه‏دار و ارادت‏آفرین باشد تا بتواند ارادة آنان و همت آنان و نیروهاى عظیم انسانى آنان را در پیشبرد هدف مقدس خود به خدمت بگیرد.[6]

2. ولاء امامت‏

v  ولاء امامت و پیشوایى و به عبارت دیگر مقام مرجعیّت دینى یعنى مقامى که دیگران باید از وى پیروى کنند، او را الگوى اعمال و رفتار خویش قرار دهند و دستورات دینى را از او بیاموزند، و به عبارت دیگر زعامت دینى... همان منصبى است که قرآن کریم درباره پیغمبر اکرم مى‏فرماید: «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسولِ الله اسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا الله وَ الْیَوْمَ الاخِرَ وَ ذَکَرَ الله کَثیراً»[7]؛ براى شما در (رفتار) فرستاده خدا پیروى‏اى نیکوست براى آنان که امیدوار به خدا و روز دیگرند و خدا را بسیار یاد کنند.

[و] «قُلْ انْ کُنْتُمْ تُحِبّونَ الله فَاتَّبِعونی یُحْبِبْکُمُ الله وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنوبَکُمْ»؛[8] بگو اگر خدا را دوست دارید، از من پیروى کنید تا خدا شما را دوست بدارد و گناهانتان را بیامرزد.

در این آیات، رسول اللّه را الگویى معرّفى کرده که مردم باید رفتار و اخلاقشان را با رفتار و اخلاق او تطبیق دهند و او را مقتداى خویش سازند... امامت و پیشوایى و مقتدایى دینى، به‏طورى که آنچه پیشوا مى‏گوید و هر طور عمل مى‏کند سند و حجّت الهى تلقّى شود، نوعى ولایت است؛ زیرا نوعى حقّ تسلّط و تدبیر و تصرّف در شئون مردم است.[9]

3. ولاء زعامت

v  ولایت زعامت، یعنى حقّ رهبرى اجتماعى و سیاسى. اجتماع نیازمند به رهبر است. آن کس که باید زمام امور اجتماع را به دست گیرد و شئون اجتماعى مردم را اداره کند و مسلّط بر مقدّرات مردم است، «ولىّ امر مسلمین» است. پیغمبر اکرم در زمان حیات خودشان، ولىّ امر مسلمین بودند و این مقام را خداوند به ایشان عطا فرموده بود و پس از ایشان طبق دلایل زیادى که غیر قابل انکار است به اهل البیت رسیده است.

آیة کریمة «اطیعُوا الله وَ اطیعُوا الرَّسولَ وَ اولِى الأمْرِ مِنْکُمْ»؛[10] و همچنین آیات اوّل سوره مائده و حدیث شریف غدیر و عموم آیة «انَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ»[11]  و عموم آیة «النَّبِىُّ اوْلى‏ بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ انْفُسِهِمْ»[12] ناظر به چنین ولایتى است.

در اینجا به مناسبت، درباره همة شؤون اجتماعى پیغمبر اکرم در میان امّت، مطابق آنچه از قرآن مجید استنباط مى‏شود، بحثى مى‏کنیم.

از قرآن مجید و هم از سنّت و سیرة نبوى استنباط مى‏شود که پیغمبر اکرم در میان مسلمین، در آنِ واحد، داراى سه شأن بود:

اوّل اینکه امام و پیشوا و مرجع دینى بود و ولایت امامت داشت؛ سخنش و عملش سند و حجّت بود؛ «ما اتیکُمُ الرَّسولُ فَخُذوهُ وَ ما نَهیکُمْ عَنْهُ فَانْتَهوا»؛[13] آنچه را پیغمبر براى شما آورده است، بگیرید و از آنچه شما را باز دارد، بایستید.

دوم اینکه ولایت قضائى داشت، یعنى حکمش در اختلافات حقوقى و مخاصمات داخلى نافذ بود؛ «فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنونَ حَتّى‏ یُحَکِّموکَ فیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدوا فى انْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّموا تَسْلیماً»؛[14] نه چنین است! به پروردگارت سوگند، ایمانشان واقعى نخواهد بود تا در آنچه در بینشان اختلاف شود، داورت کنند و سپس در دل‏هاى خویش از آنچه حکم کرده‏اى، ملالى نیابند و بى‏چون و چرا تسلیم شوند...

سوم اینکه ولایت سیاسى و اجتماعى داشت؛ یعنى گذشته از اینکه مبیّن و مبلّغ احکام بود و گذشته از اینکه قاضى مسلمین بود، سائس و مدیر اجتماع مسلمین بود؛ ولىّ امر مسلمین و اختیاردار اجتماع مسلمین بود. همچنان‏که قبلاً گفته شد، آیة کریمة «النَّبِىُّ اوْلى‏ بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ انْفُسِهِمْ» و همچنین آیة «اطیعُوا الله و اطیعُوا الرَّسولَ وَ اولِى الامْرِ مِنْکُمْ» ناظر به این قسمت است.

پیغمبر اکرم رسماً بر مردم حکومت مى‏کرد و سیاست اجتماع مسلمین را رهبرى مى‏نمود؛ به حکم آیة کریمة «خُذْ مِنْ امْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها»،[15] از مردم مالیات مى‏گرفت؛ شؤون مالى و اقتصادى اجتماع اسلامى را اداره مى‏کرد.

این شأن از شؤون سه‏گانة رسول اکرم، ریشة بحث «خلافت» است.[16]

4. ولاء تصرّف‏

حضرت علامه (طباطبایی) درباره ثبوت ولایت و حامل آن (امام) و اینکه جهان انسانى همواره از انسانى که حامل ولایت باشد، خالى نیست، مى‏فرمایند:

v  ... کسى که حامل درجات قرب و امیر قافله اهل ولایت بوده و رابطة انسانیّت را با این واقعیّت حفظ مى‏کند، در لسان قرآن «امام» نامیده مى‏شود. امام یعنى کسى که از جانب حقّ سبحانه براى پیشروى صراط ولایت اختیار شده و زمام هدایت معنوى را در دست گرفته. ولایت که به قلوب بندگان مى‏تابد، اشعّه و خطوط نورى هستند از کانون نورى که پیش اوست، و موهبت‏هاى متفرّقه، جوی‏هایى هستند متّصل به دریاى بیکرانى که نزد وى مى‏باشد.[17]

v  خدای عالم ـ به حکمت بالغه‏اش ـ برای اینکه مسلمانان از این نعمت عظمی ـ یعنی نعمت اتصال با بزرگان و اولیای خودش ـ بهره ببرند، ولایت اهل ‏بیت (علیهم السلام) را واجب فرمود؛ امامان دوازده‏گانه را معین کرد و امر به اطاعتشان فرمود؛ «اطیعُوا الله و اطیعُوا الرَّسولَ وَ اولِى الامْرِ مِنْکُمْ».[18]

معنی «ولایت آل محمد»، این است که هواپرستی را کنار گذاشته و تحت فرمان و حکومت آل محمد برود؛ «وَ طَاعَتَنَا نِظَاماً لِلْمِلَّةِ وَ إِمَامَتَنَا أَمَاناً لِلْفُرْقَة»؛[19] خدا طاعت آل محمد را که واجب فرمود، برای اینکه مسلمانان جداجدا نباشند؛ متصل باشند به معدن علم و فیض و کمالات، که به برکت این اتصال، از این خرمن پرفیض، خوشه‏ای برچینند؛ اتحاد قلوب پیدا کنند.

علی و آل او را امام بداند؛ نه اینکه فقط بگوید: امام اول علی، امام دوم حسن، امام سوم حسین... بلکه امام یعنی کسی که من قبول دارم که او پیشوای من باشد. تو دنبال که هستی؟ دنبال علی هستی یا دنبال نفس و هوی و خواهش‏های خودت؟ میل و هوایت را می‏پرستی یا راه و روش علی (علیه السلام) را دنبال می‏کنی؟

اگر مسلمانان در ولایت آل محمد وارد می‏شدند، در وادی امن قرار می‏گرفتند؛ به مبدأ فیض ـ که قلب امام است ـ مربوط می‏شدند و از قلب شریفش به آنها بهره‏ها می‏رسید که اساس هر خیری است.

اگر همه دوست‏دار حقیقی اهل بیت و مخلص ایشان می‏شدند ـ یعنی حبّ دنیا و خودخواهی‏ها و قلدری‏ها کنار برود ـ دیگر جهنم برای چه؟! جهنم برای هوی‏پرستی است؛ هرچه تفرقه است از هوی‏پرستی است.

لذا حضرت زهرا (سلام الله علیها) می‏فرماید: «وَ طَاعَتَنَا نِظَاماً لِلْمِلَّةِ وَ إِمَامَتَنَا أَمَاناً لِلْفُرْقَة». چه حقیقتی را به این مسلمان‎ها می‏فهمانَد؟ امامت اهل بیت و وجوب اطاعتشان، برای پیشگیری از جدائی‏ها است؛ تا دیگر، دل‏ها از هم کنار نباشد؛ «منِ» من کنار رود...

از نعمت ولایت علی (علیه السلام) اگر دور شدید، در تفرقه‏های دامنه‏دار، گرفتار می‏گردید؛ در اثر اینکه تحت حکومت نفس و هوی‏ها و خواهش‏های نفس خودشان قرار می‏گیرند؛ لذا وضع دنیایشان نیز خراب می‏شود.[20]