بسم الله الرحمن الرحیم

فصل 4: ضرورت تشکیل حکومت در اسلام

3.   سنّت پرچمداران و صاحبان رسالت الهی در پیگیری و تحقّق حکومت

     شماره 7

امام موسی بن جعفر وامام رضا و امام جواد علیهماالسلام

موسى بن جعفر(علیه السلام)

v    ابن شهر آشوب در کتاب خود (مناقب) نقل می‏نویسد:

هارون الرشید به حضرت موسى بن جعفر (علیه السّلام) پیشنهاد کرد که فدک را پس بگیرد. امام (علیه السّلام) امتناع می‏ورزید تا آن‎که اصرار زیاد کرد. حضرت فرمود: «من فدک را نمى‏گیرم مگر تمام آن را با مرزى که معین می‏کنم بدهى.» گفت: حدود فدک کجا است. فرمود: «اگر حدود آن را معین کنم نخواهى داد!» گفت: تو را قسم می‏دهم به حق جدّت که حدود آن را معین کنى! فرمود: «حد اول آن عَدَن(در جنوب یمن) است. چهره هارون درهم کشیده شد، اما گفت: بگو! حضرت فرمود: «حد دوم سمرقند(در ازبکستان فعلی) است.» رنگ صورت رشید برگشت. فرمود: «حد سوم افریقا است.» چهره رشید سیاه شد، باز گفت: حد دیگر را بگو! فرمود: «حد چهارم سیف البحر است. که هم مرز با جزائر و ارمنیه است.» هارون گفت: دیگر براى ما چیزى باقى نماند؛ پس بیا جاى من بنشین! حضرت موسى بن جعفر فرمود: «من گفتم اگر مرز آن را تعیین کنم نخواهى داد.» از آن موقع هارون تصمیم به کشتن موسى بن جعفر (علیه السّلام) گرفت.‏[1]

v  نامه‎های پنهانی آن حضرت به شیعیان خود در دستگاه حکومت هارونی و توصیه‏ به حفظ جایگاه خود و دست‏گیری از شیعیانی که مورد ظلم واقع می‎شوند، گوشه‎ای دیگر از اقدامات سیاسی آن حضرت، در دوران نفس‏گیر استبداد عباسی است؛ نامه‏های حضرت به «علی بن یقطین»[2] (در جایگاه وزارت دربار هارون الرشید) در کنار نامة مفصّل امام صادق(علیه السلام) به «عبدالله نجاشی»[3] (استاندار اهواز) و ارتباط امام رضا (علیه السلام) با «محمد بن اسماعیل بن بزیع»[4] (وزیر دربار عباسی) و نامه امام جواد(علیه السلام) به «عبدالله نیشابوری» (حاکم سیستان)[5] که متن و مضمون برخی از آنها در اختیار است، ما را به لایه‏های پنهان سیاست ائمة هدی(علیهم السلام) رهنمون می‎سازد. [6]

‏7. امام رضا (علیه السلام)

v  دعوت اجباری مأمون برای سفر حضرت رضا (علیه آلاف التحیة و الثنا) به مرو و پذیرش ولایت‏عهدی، مبارزة سنگین ائمة اطهار(علیهم السلام) برای تبیین امامت و بازگرداندن این حق به صاحبانش ـ یعنی اهل بیت(علیهم السلام) ـ را وارد یکی از حسّاس‎ترین مقاطع تاریخی خود کرد؛ اجباری که تدبیر ولایی امام هشتم، آن را به فرصتی کم‏نظیر برای تحقّق هدف مبارزه، تبدیل کرد.

بیان روایات نبوی برای مشتاقانی که به استقبال از کاروان حضرت آمده بودند، سلسلة الذهب‎ها را رقم زد؛ استدلال‎های مات‎کننده در مناظرات با مأمون و عالمان ادیان، اثبات‎کنندة برتری بی‎چون و چرا و ناحق بودن حاکمیت مأمونی شد و فرصت تشریح ویژگی‏های امامت در جایگاه ولی‏عهد مملکت اسلامی، متزلزل‏کنندة پایه‎های نظری حکومت عباسی شد؛ تا آنجا که صریح‏ترین و مفصّل‎ترین روایات ائمه دربارة امامت و خلافت، در این مقطع تاریخی صادر می‏شود.

به عنوان نمونه به بخشی از روایت فضل بن شاذان دربارة فلسفة جعل «اولی الامر» از سوی خداوند اشاره می‏کنیم:

«اگر گوینده بگوید: پس چرا «اولى الامر» قرار داده شده و به اطاعت ایشان فرمان رفته است؟ در جواب او گفته مى‏شود: به سبب‏هاى فراوان؛ از جمله اینکه: چون آفریدگان بر حد محدودى قرار گرفته و فرمان یافته‏اند که از این حد در نگذرند تا کارشان تباه نشود، این کار جز به آن میسّر نمى‏شود که برایشان امینى بگمارند تا آنان را از تجاوز از حد و در آمدن به ناحیه‏اى که براى ایشان ایجاد خطر مى‏کند باز دارد، چه اگر چنین نمى‏بود، هیچ کس لذت‏جویى و سودمندى خود را به خاطر جلوگیرى از تباه شدن دیگران فرو نمى‏گذاشت، پس براى مردمان، سرپرستى قرار داده شد تا از فساد و تباهى بازشان دارد، و حدود و احکام را در میان ایشان اقامه کند.

دیگر اینکه هیچ فرقه‏اى از فرقه‏ها و هیچ ملتى از ملت‏ها را نمى‏یابیم که جز با داشتن سرپرست و رئیسى، که به امر دین و دنیاى ایشان رسیدگى کند، باقى مانده باشد. پس در حکمت حکیم، جایز نیست که خلق را از داشتن چیزى که ناگزیر باید داشته باشند و دوام و قوام ایشان جز به آن میسر نیست، محروم سازد، کسى که به راهنمایى او با دشمنان خود مى‏جنگند، و غنایم را تقسیم مى‏کنند، و او نماز جمعه و جماعت آنان را برپا مى‏دارد، و از تعدّى ستمگران بر دیگران جلوگیرى مى‏کند».[7]

v  عبدالعزیز بن مسلم نیز از دورانی که در مرو در محضر عالم آل محمد(صلی الله علیه و آله) حضور داشته، روایتی طولانی را از آن حضرت نقل می‎نماید که در فرازی از آن آمده است:

«... همانا امامت، خلافت خدا و خلافت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و مقام امیرالمؤمنین (علیه السلام) و میراث حسن و حسین (علیهماالسلام) است. همانا امامت، زمام دین و مایة نظام مسلمین و صلاح دنیا و عزت مؤمنین است: همانا امامت، ریشة رشدکنندة اسلام و شاخة بلند آن است، کامل شدن نماز و زکات و روزه و حج و جهاد و بسیار شدن غنیمت و صدقات و اجراء حدود و احکام و نگهدارى مرزها به وسیلة امام است؛ امام است که حلال خدا را حلال و حرام او را حرام کند و حدود خدا را به پا دارد و از دین خدا دفاع کند و با حکمت و اندرز و حجت رسا، مردم را به طریق پروردگارش دعوت نماید... امام، امین خداست در میان خلقش و حجت او بر بندگانش و خلیفة او در بلادش ‏و دعوت‏کنندة به سوى او و دفاع ‏کنندة از حقوق او است...»[8]

. امام جواد (علیه السلام):

v  شرایط امام جواد (علیه السلام)، از حیث حفاظت دستگاه عباسی، بسیار سخت و در این شرایط، بیان جایگاه امامت و تلاش برای تنویر افکار عمومی نسبت به وظیفة شیعیان در بازگرداندن این حق به صاحبانش، امری ناممکن بود؛ همان‏طور که از روایت آن حضرت نیز استفاده می‎شود:

«وقتى با معتصم بیعت شد، به جستجو از امام جواد (علیه السّلام) پرداخت. نامه‏اى به عبد الملک زیاد نوشت که امام محمّد تقى را به بغداد بفرستد. چون آن حضرت را به بغداد آوردند، از ایشان خواستند خطبه بخواند.

آن حضرت با زبانى تیزتر از شمشیر فرمود: «ستایش خدا را که از نور خویش ما را آفرید و از میان مردم برگزید و ما را امین بر مردم و وصیّ خویش قرار داد. مردم من محمّد ابن علی بن موسى کاظم بن جعفر بن محمّد الباقر بن علی سید العابدین بن حسین شهید ابن امیرالمؤمنین علی بن ابى‏طالبم؛ پسر فاطمة زهرا دختر محمّد مصطفى (علیهم السّلام) هستم... به‏خدا می‏دانم چه در دل و در خاطر پنهان کرده‏اید! به‏خدا از همة مردم من داناترم که کار مردم به کجا منتهى مى‏شود... به خدا سوگند اگر چیره شدن اهل باطل و گمراهى کفار و حملة مشرکین و شکّاکان و شقاوت‏مندان مانع من نمی‏شد، سخنى را اظهار می‏کردم که باعث تعجب گذشتگان و آیندگان شود.» در این موقع دست خود را روى دهان گذاشت و گفت: «محمّد! ساکت باش؛ چنان‏چه آباء کرام‏ات سکوت کردند و صبر پیشه کن، چنان‏چه پیامبران اولوا العزم پیشه نمودند. و سپس این آیه را قرائت فرمود: «فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ ما یُوعَدُونَ لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ بَلاغٌ فَهَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفاسِقُونَ.»[9]