بسم الله الرحمن الرحیم

فصل 4: ضرورت تشکیل حکومت در اسلام

3.   سنّت پرچمداران و صاحبان رسالت الهی در پیگیری و تحقّق حکومت

     شماره 3

3-2. سنّت امیرالمؤمنین(علیه‎السلام)

   بُعدی از زندگى امیرالمؤمنین(علیه‏السلام)، در میدان حکومت است. آن وقتى که این انسان بزرگ‌اندیش و بزرگ، بالاخره بر مسند قدرت و حکومت دست پیدا کرد، در آن دوران کوتاه، کارى کرد که اگر سال‏هاى سال، مورخان و نویسندگان و هنرمندان، بنویسند و تصویر کنند، کم گفته‌اند و کم تصویر کرده‌اند. وضع زندگى امیرالمؤمنین در دوران حکومت، قیامتى است. اصلاً على(علیه‏السلام) معناى حکومت را عوض کرد.او تجسم حکومت الهى، تجسم آیات قرآن در میان مسلمین، تجسم «أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهم»[1] و تجسم عدل مطلق بود. او فقرا را به خود نزدیک مى‌کرد.[2]

   جوامع، هدایت کننده لازم دارند. این هدایت کننده را اسلام پیش‌بینى کرده‎است: معصومین در نسل‏هاى متعدّد پشت سر هم بیایند، زمام امور را به دست گیرند، جامعه را با تعلیمات قرآنىِ ناب و خالص در طول چند نسل و چند قرن هدایت کنند و در واقع همة افکار و خصوصیات و رفتارها و خُلقیّات اسلامى را در جامعة اسلامى نهادینه کنند. البته بعد از آن، باز حجّت خدا در میان مردم زنده مى‌ماند؛ چون دنیا و بشریت بدون قیام حجّت امکان ندارد؛ اما بشریّت راه خود را پیدا مى‌کرد، که این البته اتّفاق نیفتاد. نقشه و طرح کلّىِ اسلام این است و این معناى غدیر است.امامت، یعنى همان اوج معناى مطلوب ادارة جامعه در مقابل انواع و اقسام مدیریّت‏هاى جامعه که از ضعف‏ها و شهوات و نخوت و فزون‌طلبىِ انسانى سرچشمه مى‌گیرد. اسلام شیوه و نسخة امامت را به بشریّت ارائه مى‌کند؛ یعنى اینکه یک انسان، هم دلش از فیض هدایت الهى سرشار و لبریز باشد، هم معارف دین را بشناسد و بفهمد ـ یعنى راه را درست تشخیص دهد ـ هم داراى قدرت عملکرد باشد ـ که «یا یَحْیى‏ خُذِ الْکِتابَ بِقُوَّةٍ»[3] ـ هم جان و خواست و زندگى شخصى برایش حائز اهمیت نباشد؛ اما جان و زندگى و سعادت انسان‏ها براى او همه چیز باشد؛ که امیرالمؤمنین در کمتر از پنج سال حکومت خود، این را در عمل نشان داد. شما مى‌بینید که مدّت کوتاهِ کمتر از پنج سال حکومت امیرالمؤمنین، به عنوان یک نمونه و الگو و چیزى که بشریّت آن را هرگز فراموش نخواهد کرد، در طول قرن‏ها همچنان مى‌درخشد و باقى مانده‎است. این نتیجة درس و معنا و تفسیر واقعة غدیر است.[4]

   نزدیک پنج سال امیرالمؤمنین در آن کشور بزرگ اسلامى حکومت کرد. این پنج سال، هر روزش حاوى یک درس است. یکى از کارهاى مستمر امیرالمؤمنین پرداختن به تربیت اخلاقى آن مردم است.[5]

   امیرالمؤمنین در زمان حکومتش که بسیار کوتاه و بسیار با ناگواری‏ها مقابل بود، می‏بینید که وقتی که آن نامه را به مالک اشتر می‏نویسد چه مسائل مهمی را، مسائل سیاسی را، مسائل اجتماعی را، همه چیز را در آنجا ذکر می‏فرماید با اینکه یک بخشنامه‏ای برای یک نفر بوده است، یک نامه‏ای برای یک نفر بوده است.[6]

v    حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در «دایره المعارف فقه مقارن» می‏نویسند:

«پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله) در فکر رهبرى سیاسى- اجتماعى پس از خود نیز بود و بر این اساس، به منظور آنکه امّت، بعد از او احساس خلأ رهبرى نکند به امر خدا در صحراى غدیر خم، على علیه السلام را به رهبرى و پیشوایى مردم، معرفى کرد[7]  و آنچه از جانب خدا در ضمن دو آیه شریفه «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ»[8] و «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ»[9] بر آن حضرت نازل گشت را بر مردم ابلاغ‏ کرد و فرمود:  «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاه»[10] یزید کناسى از امام باقر (علیه السلام) سؤال مى‏کند: ... آیا در زمان حیات رسول مکرم هم حضرت على (علیه السلام)، از جانب خدا و رسولش حجّت بر مردم بود؟ آن حضرت پاسخ داد: «... نَعَمْ یَوْمَ أَقَامَهُ لِلنَّاسِ وَ نَصَبَهُ عَلَماً وَ دَعَاهُمْ إِلَى وَلَایَتِهِ وَ أَمَرَهُمْ بِطَاعَتِه‏»؛[11] آرى؛ از روزى که او را به عنوان رهبر برگزید و مردم را به پذیرش رهبرى آن حضرت دعوت کرد و آنان را به اطاعتش مأمور فرمود.»[12]

v  در غالب کتبی که در مورد سنّت امیرالمؤمنین(علیه السلام) نگاشته شده، بخش مفصلّی به دوران کمتر از پنج سالة حکومت آن حضرت اختصاص یافته است. تحلیل‏گران تاریخ زندگی امیرالمؤمنین(علیه السلام) ـ از هر مذهب، دین یا ملیتی که بوده‎اند ـ در ارزیابی این مقطع از زندگی سراسر سیاست حضرت، آن را برجسته‏ترین دوران مدیریتی تاریخ بشر دانسته‎اند.    

از آنجا که در این موضوع، صدها جلد کتاب به رشتة تحریر در آمده است، از تطویل کلام می‎پرهیزیم و این بحث را با کلامی از حضرت آیت الله مکارم شیرازی به پایان می‎بریم:

«بعد از پایان «جنگ جمل» على (علیه السلام) به «کوفه» آمده، به «معاویه» نامه نوشت و او را دعوت به بیعت و اطاعت نمود، ولى «معاویه» از پاسخ دادن تعلّل ورزید[13] و در مقابل، مردم شام را به خونخواهىِ «عثمان» دعوت نمود، حتّى بعضى را مأمور کرد که در همه جا اعلام کنند قاتلِ «عثمان»، «على» (علیه السلام) بوده است و سرانجام در پاسخ یکى از نامه‏هاى «على» (علیه السلام) به آن حضرت اعلام جنگ داد و مردم شام را براى این کار بسیج کرد. «على» (علیه السلام) پیش دستى فرمود و مردم «کوفه» را براى رفتن به سوى «صفّین» بسیج نمود، اکثریّت قریب به اتّفاق مردم، دعوتش را پذیرفتند و حرکت کردند.»[14]